Lesbók Morgunblaðsins - 15.06.1985, Blaðsíða 6

Við óskuðum
bæði annars
Stefán frá Hvítatal í Noregi/2 hluti
eftir IVAR ORGLAND
Eftir að Stefán varð berklaveikur, og lagðist
á Förre-heilsuhælið í maí 1914, hafði hann
engar tekjur. En í Noregi voru sjúkratrygg-
ingar, sem komu sér vel fyrir hann, þegar
hann var ekki lengur vinnufær. Sosialsjef
K. Ödegaard, Haugasundi, skýrir svo frá,
að sjúkrasamlög í Noregi hafi innt af
hendi greiðslur í hálft ár. Eftir það varð
fátækrasjóður að taka að sér greiðslurnar.
Eftir að Stefán hafði verið vísað burt frá
Förre-heilsuhælinu 14. apríl 1915, fékk
hann inni hjá Lisbet og Torgils Fröyland í
Haugasundi. Frú Fröyland segir, að hún
og maður hennar hafi ekki haft neina
skráða gisti- og matsölu, en þau hafi tekið
á móti gestum, og margir íslendingar
bjuggu hjá þeim. Hún man að Stefán gisti
þar í tvær eða þrjár nætur. Hann fékk
hvergi annars staðar inni, segir hún, af því
að hann hafði verið á berklahæli. En
nokkrir íslendingar báðu þau að hjálpa
honum, og hann fékk að liggja á legubekk.
Hann hafði hrákakrús og var fremur
hreinlegur og gott við hann að eiga á þessu
sviði. Halldór Guðmundsson (seinna lengi
á Siglufirði), sem bjó þá hjá Fröyland,
man að Stefán sagði, að hann hefði strokið
frá Förre. Hann hefði komist að raun um,
að hann gæti ekki verið þar lengur.
LÉTTUR í LUND ÞRÁTT FYRIR
Allt
Frú Fröyiand segir að Stefán hafi hagað
sér ágætlega og greitt fyrir sig. íslend-
ingarnir hjálpuðu honum. Þeir voru allir
ágætir, íslendingarnir. (Páll Borgfjörð
hefir skýrt svo frá, að íslendingar hafi
fengið húsnæði hjá Fröyland, jafnvel þótt
þeir hefðu ekki peninga.)
Það lá vel á Stefáni, þótt hann væri
veikur, segir frú Fröyland. „Hann var svo
viljasterkur, pilturinn sá, að hann fékkst
ekki um smámuni." Hann var einnig þakk-
látur, en honum var ekkert um heilsuhælið
gefið. Hann sagðist ætla heim með skipi
þegar tækifæri gæfist. Annars var hann
vel búinn að bókum og blöðum, „hann las
og skrifaði og var víst fremur greindur
piltur".
Næsti dvalarstaður Stefáns var Staf-
angur. Og ferð hans þangað eftir dvölina á
Förre minnir á það, þegar hann leitaði
skjóls hjá Unu Gísladóttur í Garðastræti 4
eins og hjá góðri móður. Hann fær inni hjá
„norsku Unu“, Guðríði Össurardóttur (frú
Jósefsson), og yngri dóttur hennar, sem
voru nú fluttar úr Brunngötu 10 í Skipp-
erbakken 14. Ásta Jósefsdóttir hefur skýrt
svo frá að hún og móðir hennar, sem að-
eins höfðu lítið herbergi og eldhús, hafi
látið Stefáni eftir rúm sitt og herbergi og
sofið í annarri íbúð, meðan stóð á hinni
skömmu dvöl Stefáns í Stafangri.
Ekki er vitað hvort erindi hans þangað
hafi einkum verið að leita sér læknis. En
17. apríl 1915 skrifaði dr. J. Sömme til Nils
Fixdal framfærslustjóra í Haugasundi, að
hann hefði ráðlagt Stefáni Sigurðssyni,
sem hafi leitað til sin sama dag, brjóst-
holsblástur („köfnunarefnismeðferð"). Dr.
Sömme vísar til dr. Rönnevig (sem kann að
hafa sent Stefán til hans) og spyr að lok-
um hvort fátækrasjóður Haugasunds geti
greitt kostnaðinn, gegn væntanlegri
endurgreiðslu frá íslandi.
Fixdal hefur skrifað hjá sér, að eftir að
hann fékk bréfið frá dr. Sömme, hafi hann
snúið sér til dr. Rönnevig, sepi lofaði að
sækja um vist fyrir Stefán á Lyster-
heilsuhælinu (nafnið í dag skrifað Luster).
„Köfnunarefnismeðferðin tekur yfirleitt
langan tírna," skrifar hann, „oft ár eða
meira, og þá verður einkameðhöndlun og
hjúkrun mjög dýr“, (dagsett í Haugasundi
23. apríl 1915 og undirritað N.F.).
Eins og okkur er kunnugt frá dr. Rönne-
vig, var mjög erfitt að fá vist á Lyster,
þegar þetta var. En til allrar hamingju
fyrir Stefán hefur Fixdal getað skrifað á
skjalið 1. júní 1915: „Sigurdsen (svo) hefur
nú fengið vist á Lyster heilsuhæli. Dval-
arkostnaður og ferðapeningar skulu
greiddir."
MEÐ Trúarþörf En Fullur
Efasemda
Ásta Jósefsdóttir segir, að Stefán hafi
Húsið í Stavangri, þar sem Stefán bjó.
verið veikur og mjög taugaveiklaður þegar
hann var í Stafangri eftir dvölina á
Förre-heilsuhælinu. Ámalía, systir henn-
ar, man einnig að hann var svo veill á
taugum, að hann þorði ekki að fara einn til
læknisins. Það var Ásta sem fylgdi honum,
og hún segir að hann hafi orðið að hvíla sig
í garðinum rétt neðan við dómkirkjuna.
Hann hafði gleymt vasaklút og bað Ástu
að kaupa klút í búð. Hún var aðeins um tíu
mínútur í burtu. Þegar hún kom aftur
skulfu hendur hans.
Ásta segir að Stefán hafi sagt, að sér
hafi verið vísað burt frá Förre-heilsuhæl-
inu, af því að hann hafi orðið ástfanginn af
einni hjúkrunarkonunni. Hann talaði um
hana þegar þau voru á leiðinni til læknis-
ins, og sagði að hún væri mjög trúuð og
hefði haft mikla þýðingu fyrir sig. Stefán
var algjörlega breyttur þegar hann kom
frá Förre, segir Ásta. Þau töluðu um trú-
mál, og hún man að þau ræddu um erfið-
leikana á því að öðlast trúarvissu. Stefán
sagðist óska þess að hann væri trúaður, en
hann var fullur efasemda. Ástu virtist
raunar að hann væri fremur efagjarn á
sjálfan sig en kristindóminn. Hún lætur
þess getið að það hafi einkum verið i við-
Við þennan friðsæla fjörð stendur Lyster-heilsuhælið, en Stefán rarð ristmaður þar 1915.
Heilsuhælið stendur í skóginum til rinstri á myndinni.
Stefán frá Hvítadal.
ræðum við móður hennar og hana, sem
sjálf var trúuð, að trúhneigð hans kom í
ljós. Ef hann talaði um trúmál við hin,
sögðu þau bara að hann væri hræsnari.
Amalía Jósefsdóttir skýrir svo frá að
Stefán hafi sagt móður hennar, að hann
væri mjög ástfanginn í hjúkrunarkonu
einni og hefði ort mikið til hennar. Eins og
á þessu sést, hefur Stefán einkum talað við
Guðríði og Ástu um það, sem honum var
hjarta næst. Hann sagði við Ástu, að
hjúkrunarkonan hefði opnað guðsríki fyrir
sér. Og Ásta, sem telur kvæðið Fölskvaðir
eldar (í Söngvum förumannsins) tengt ást
Stefáns á henni, vitnar til þeirra tveggja
vísna, sem veita okkur hlutdeild í hinni
fögru trúarmynd Stefáns, tjáðri með orð-
um hans sjálfs:
«
Ég hugöi aöeins á kynni við konu
en kyntist guði sjálfum.
Það hrundu um mig sólir og lýsandi leiftur
frá ljóssins björtu álfum.
Ég hafði leitað svo lengi að guði,
en leitaði illa vakinn.
í orðum, í háttum, í augum þínum
var ímynd drottins nakin.
Stefán kom aldrei aftur til Stafangurs
eftir hina skömmu dvöl hans þar í apríl
1915. 23. apríl er hann kominn il Hauga-
sunds, og um nóttina gisti hann hjá B.
Iversen á Risöyná — í þeim hluta bæjar-
ins, þar sem hann hafði unnið í Haugesund
Mekaniske Verksted.
„Það Var Sól Yfir Sjöunda
Maí“
24. apríl 1915 flyst Stefán á elliheimilið í
Haugasundi og býr þar til 8. júní sama ár.
Viðskiptabókin segir að hann hafi verið
þar til „umönnunar" samtals 46 daga.
Dvalarkostnaðurinn hefur verið tvær
krónur á dag, eins og á Förre-heilsuhæli.
Jóhann Skagfjörð, vinur Stefáns, skýrir
svo frá að Stefán hafi legið í tveggja
manna stofu. Þegar hann kom fyrst inn í
stofuna, var honum vísað til sængur. En
hann vildi fá rúmið til vinstri handar. Ef
ég fer í hitt rúmið, dey ég, varð honum að
orði. Jóhann segir, að Stefán hafi séð sól-
ina, morgunsólina, í rúminu til vinstri.
Rúmið til hægri handar var meira í horn-
inu, ekki eins nálægt glugganum. Stefán
var dálítið sérlegur á þann hátt, segir Jó-
hann. Tryði hann einhverju, hélt hann fast
við það og var ekki úr því að aka.
Mestan hluta þess tíma sem Stefán
dvaldist á elliheimilinu, lá hann einn í
stofunni, segir heimildarmaðurinn. En
hann var ekki rúmfastur eins og á Förre.
Þvert á móti gat hann gengið úti og um-
gengist annað fólk. Hann gat „spókað sig í
Haraldsgötu" og hann gat heimsótt garð-
inn þar sem vorið sem hann elskaði, hlýtur
að hafa birst honum með angurfögrum
svip. Norskur kennari, Magnus Austad,
sem var einu ári eldri en Stefán, segir að
þeir Stefán hafi þekkst þegar Stefán bjó á
elliheimilinu. f bréfi (til greinarhöfundar)
segir hann meðal annars:
„Ég hitti hann fátækan og veikan. Ég
átti auðvelt með að kynnast honum, og ég
get sagt að við urðum vinir. (...) Það, sem
við töluðum einkum um, var lífið í guði, og
þar virtist mér hann að minnsta kosti vera
leitandi. Annars man ég hann sem gáfað-
an og tilfinningaríkan ungan mann, sem
veikindin höfðu sett merki sín á þegar á