Lesbók Morgunblaðsins - 21.02.1987, Blaðsíða 4

Goðoghetjur
síðastliðnu ári kom út bókin Goð og heljur
í heiðnum sið eftir danska rúnafræðinginn
Anders Bæksted. Á kápusíðu stendur að þetta
sé alþýðlegt fræðirit um goða- og hetjusögur
og er það mikið sannmæli. í þessu riti má
Nokkur orð um bók
danska rúnafræðingsins
Anders Bæksted, sem út
er komin á íslenzku og
gerir grein fyrir germ-
önskum þjóðum, goðum
og ragnarökum og ekki
sízt hetjusögum, sem
löngum hafa verið
brunnur handa lista-
mönnum til að ausa af
lesa um meginið af því söguefni sem land-
námsmenn fluttu með sér til íslands. Það
var burðarás í trúarbrögðum þeirra þar til
kristni var lögtekin og fjörgjafi þeirrar bók-
menningar sem lifað hefir með þjóðinni frá
kynslóð til kynslóðar allt fram á þessa öld.
í Færeyjum er þessi menningararfur enn
almenningseign í formi þjóðdansa sem
geyma gömul sagnaminni og hafa orðið
skáldum þeirra yrkisefni þar sem kveðið er
samkvæmt hinni aldagömlu kvæðahefð.
Sá sem þetta ritar átti þess kost í æsku
að heyra sagðar allnokkrar þeirra sagna sem
hér eru nú skráðar — betur og fróðlegar —
en áður. Bók Bæksteds er skrifuð af íþrótt
hins dæmigerða sagnameistara og hún hef-
ir verið endurgerð og bætt frá einni útgáfu
til annarrar. Enginn þarf að draga í efa að
hún stendur á traustum fræðilegum grunni
þó að yfirbragðið sé alþýðlegt. Hér fer sam-
an sagnaskemmtan og fræðimennskan eins
og best verður á kosið án þess að frásögnin
fái yfír sig þokuhjúp vísinda sem því miður
hefír fælt margan frá því að lesa þessi fræði
sem bókmenntir. Við lestur þessarar bókar
má mörgum verða ljósara en áður hvílíkan
sagnaauð íslenska þjóðin hlaut í tannfé frá
þeim sem byggðu Norðurlönd og víkinga-
byggðimar í Vestur-Evrópu, en mölur og
ryð gleymskunnar eyddu þessum menning-
arfjársjóðum alls staðar nema á Ísíandi.
Bókin skiptist í þijá meginþætti. Sá fyrsti
greinir frá germönskum þjóðum sem skópu
þau söguefni sem bókin fjallar um. Næsti
þáttur ber heitið Sagnir um goðin og er
þar gerð grein fyrir hinum heiðnu goðum
og ragnarökum. Síðasti hlutinn er um hetju-
sögurnar og þykir mér mest til hans koma
og lærdómsríkastur. Þannig verður efríi
bókarinnar því magnaðra og áhrifameira
sem nær dregur bókarlokum.
Þrátt fyrir að hetjumar væru gæddar
ofurmannlegri hreysti og hetjuskap skyggir
það ekki á hið mannlega eðli sem kemur
ótvírætt fram í ljósi og skuggum mannlýs-
inga svo að mörg samskipti verða nútíma-
legri og gætu verið gripin úr lífínu eins og
það er í dag, enda hafa hetjusögur löngum
verið sá urðarbrunnur sem skáld og lista-
menn hafa ausið úr og myndimar sem
bókina prýða bera því glöggt vitni svo að
ekki sé talað um þann aragrúa bókmennta-
verka sem sækja þangað efnivið og hann
virðist óþijótandi.
Söguefnið sem bókin fjallar um hefír
lengstum verið snar þáttur í bókmenningu
okkar. Heiti og kenningar hins foma skálda-
máls em sóttar í ijársjóði þessara sagna.
Eddur og fomaldarsögur eru skráðar vegna
Freyja, tréskurðarmynd eftir Finn
Hjorteskov Jensen í„Nordens Guder“
eftirAdam Oehlenschlkger, útg. 1976.
þess hvað þetta efni heillaði og enda þótt
sagnritunin rynni sitt skeið á enda birtist
þetta söguefni í nýjum búningi rímna og
dansa vítt um Norðurlönd og í sambandi
við hið flókna kenningamál rímnanna varð-
veittist goðsagna- og hetjusagnaefnið frá
einni kynslóð til annarrar.
Eitt af því elsta sem geymst hefur í
bundnu máli eftir séra Matthías Jochumsson
er vísa sem sýnir glöggt hvað drengurinn
kunni vel söguna um það þegar Hervör sótti
sverðið Tyrfíng í haug Angantýs og þá þeg-
ar hefír hann nokkra leikni í því að bregða
fyrir sig hinu forna skáldamáli. Þessari
þekkingu hefír þjóðin glatað þrátt fyrir
langa skólavist bama og unglinga og bóka-
útgáfan hefír heldur ekki getað haldið þessu
lifandi hjá alþjóð og hér er einmitt komið
að hinu einstæða menningargildi þessarar
bókar. Ef hún væri lesin á hveiju heimili í
landinu gæti hún e.t.v. byggt brú yfír til
hinnar horfnu þekkingar á hinni heiðnu
menningararfleifð okkar sem hefír ekki ein-
vörðungu staðið vörð um tunguna heldur
og búið okkur virðingarsess í hópi menning-
arþjóða heimsins.
Bókin er fyrir margra hluta sakir hin
eigulegasta. Hún er mikið myndskreytt,
prentuð á góðan pappír og stílhrein f öllu
útliti. Ef eitthvað mætti fínna að svo metn-
aðarfullu og vel unnu verki væri það helst
að prentvillur leynast víða, einkum stafa-
brengl, og era það leiðindalýti á svo góðu
verki. Eysteinn Þorvaldsson hefir þreytt þá
eldraun að þýða bókina. Varla er hægt að
hugsa sér erfíðara viðfangsefni. Víða er
texti fomsagnanna birtur nær óbreyttur og
hann er í raun uppistaðan, en vandinn hefst
fyrst þegar honum sleppir og texti Bæksteds
tekur við. Eysteinn freistar þess ekki —
góðu heilli — að snúa máli hans á íslenskt
fommál. Samt hattar furðulítið fyrir þegar
sú frásögn hefst og málið er næsta sam-
fellt þrátt fyrir tvennan uppruna og það
segir okkur þau gleðitíðindi að tilgerðar-
laust alþýðumál geymir enn í dag furðumikið
af Fáfnisarfí fommálsins.
Það era Öm og Örlygur sem standa að
útgáfunni. A.K.
Heimsmynd norrænnar goðafræði eins oghún birtist 1847 í bókinni
Northem Antiquities, enskriþýðingu & Snorra Eddu.
Talið er að hinir germönsku íbúar Norðurevr-
ópu, austan Rínar og norðan Alpafjalla, eigi
upphaf sitt í lok yngri steinaldar þegar að-
komnir hirðingjaflokkar með indóevrópska
menningu og tungumál settust þar að og
Germanskir
íbúar
Norður-
Evrópu
Kafli úr bók Ánders
Bæksted um goð og
hetjur í heiðnum sið
blönduðust íbúunum sem þar vora fyrir.
Við vitum lítið um það hvemig þessir tveir
þjóðahópar litu út hvor um sig, hinir inn-
fæddu og innflytjendumir. En gera má ráð
fyrir að samrani þeirra hafí alið af sér
þegna, norðurevrópskan eða germanskan
kynþátt, sem hefur haft ámóta margvíslegt
útlit og Skandínavar og Norðurþjóðveijar
hafa á okkar dögum, þ.e. harla sundurleitan
söfnuð fólks, ýmist hávaxið eða lágvaxið,
grannvaxið eða gildvaxið, dökkt eða bjart
yfírlitum. En þar hefur verið mun meira af
háum og ljóshærðum einstaklingum með
blá eða grá augu og beint nef en sjást í
norðurevrópu nú á dögum.
Augljóslega leið nokkuð langur tími þang-
að til germanskir hópar eða kynflokkar á
ákveðnum svæðum tóku að greinast í mis-
munandi þjóðemi. Ekki hafa fundist neinar
minjar um landamæri þjóða frá árþúsundi
bronsaldar sem á Norðurlöndum var frá því
um 1500 til 500 fyrir Krist. Og svo virðist
að síðustu aldimar fyrir upphaf tímatals
okkar hafí germanir enn verið laustengd
heild að því er varðar tungumál og almennt
menningarástand. Sé þetta rétt ályktað
hafa þeir að líkindum á þessum tíma haft
nokkum veginn sams konar trúarhugmjmd-
ir á öllu svæðinu.
Plinius, Tacitus Og Cæsar
Það er á þessu skeiði sem germanir taka
að láta svo að sér kveða að farið er að
geta þeirra í klassískum grískum og róm-
verskum bókmenntum eins og lengi hafði
tíðkast um aðrar ósiðmenntaðar þjóðir. Þar
eru þeir ekki alltaf skýrt aðgreindir frá
nágrönnum sínum í suðri og vestri, þ.e.
keltum sem einnig voru margir hveijir há-
vaxnir og ljóshærðir eða rauðhærðir. Um
það bil hundrað áram eftir upphaf tímatals
okkar var Tacitusi kleift að skrifa bókakver
sitt Germaníu. Vegna hemaðar og verslun-
arviðskipta höfðu Rómveijar þá öðlast
margþætta þekkingu á þessum norðan-
mönnum sem samkvæmt grísk-rómverskum
skilningi vora hálfvillt náttúrafólk. Germ-
anía er þjóðfræðilegt rit og mikils metið
vegna þess að það er eina veigamikla heim-
ildin sem miðlar þekkingu á menningu
germana á þessum tíma. Tacitus byggir
mjög á 50 ára gömlum frásögnum náttúru-
fræðingsins Pliniusar.
Rit Tacitusar er einnig meginheimildin
um germanska trúarbragðasögu og þar með
að nokkra leyti um goðafræðina á hinu elsta
skeiði. En við lestur Germaníu er varasamt
að álykta um heildina út frá einstökum til-
vikum og hið sama gildir um germönsku
kaflana í frásögnum Cæsars af Gallastríðun-
um frá því um 50 fyrir Krist og aðrar
upplýsingar á vfð og dreif hjá grískum og
rómverskum höfundum. Þótt gera megi ráð
fyrir að germanir hafi haft sameiginlegt
tungumál og samskonar menningu allt fram
á daga Pliniusar og Cæsars, þá getur verið
að það hafi einungis átt við í helstu meginat-
riðum; mjög staðbundin sérkenni hljóta þá
að vera farin að festast mjög í sessi. Germ-
anía Tacitusar er byggð á kynnum af
vesturgermönsku ástandi og ekki er víst að
það hafí verið með hliðstæðum hætti í aust-
ur- og norðurhluta hins germanska land-
svæðis. Þeir germanir, sem Cæsar hafði
kynnst, áttu þar að auki í styrjöld og hafði
hann því varla tækifæri til að kynna sér
daglega háttu þeirra og siði enda var það
raunar ekki heldur hlutverk hans.
Frumgermanskar
Rúnaristur
Um þetta leyti, sennilega skömmu eftir
upphaf tímatals okkar eða í seinasta lagi á
fyrstu öldum eftir Krist, byijuðu germanir
sjálfír að rita. Bókstafína höfðu þeir lært
af Rómveijum en löguðu þá og einnig roð
stafrófsins, að eigin smekk og mynduðu ný