Lesbók Morgunblaðsins - 26.01.1991, Blaðsíða 4

Frá alda öðli hefur
karlmaðurinn litið svo
á, að konan ætti að
vera honum hlýðin og
undirgefin, ogskorti
eitthvað á auðsveipni
hennar, þá taldi hann
sig vera ífullum rétti
að refsa henni að vild,
jafnvel svipta hana lífi.
Myndin er úr „Codex
Urbinata“.
Ofbeldið .
og uppeldið
Ofbeldi í margskonar myndum hefur verið fylgifisk-
ur mannkindarinnar frá örófi alda og virðist lítt
vera í rénun um heimsbyggðina, þó vissulega
hafi margt áunnist á síðustu áratugum og orðið
hafi vitundarvakning sem gefur fyrirheit um
Kenning Alice Miller er
sú, að nálega allt ofbeldi
í heiminum megi rekja
til rangra
uppeldisaðferða, þarsem
agi og ofbeldi hafí verið
látin sitja í fyrirrúmi fyrir
ást, umhyggju, skilningi
ogumburðarlyndi. Hafí
þessar uppeldisaðferðir
skapað einskonar
vítahring, þareð barn
sem verði fyrir ofbeldi á
ungum aldri endurtaki
hegðunarmynstur
foreldranna þegar það
vaxi úr grasi og fari að
ala upp eigin börn.
Eftir SIGURÐ A.
MAGNÚSSON
skárra ástand. Margar þjóðir búa við ógn-
vænlegar aðstæður varðandi mannhelgi og
almenn mannréttindi, og hér á Vesturlönd-
um má segja að ískyggilegt tímanna tákn
sé vaxandi dýrkun á skefjalausu ofbeldi, sem
meðal annars birtist í bandarískum kvik-
myndum og öðru sjónvarpsefni. Sjónvarpið
er tvímælalaust áhrifamesti fjölmiðill sam-
tímans, og áhrif þeirrar purkunarlausu of-
beldisdýrkunar sem þar kemur fram dag
eftir dag eiga vafalaust eftir að segja til sín
í vaxandi glæpum á næstu áratugum, og
eru raunar þegar farin að segja til sín hér-
Iendis. Það hlýtur að vera hugsandi mönnum
áhyggjuefni, því ofbeldi getur orðið að far-
aldri sem tærir samfélagið innanfrá einsog
Ijósast kemur fram í bandarísku þjóðlífi.
Samskipti Kynjanna
Enski heimspekingurinn Bertrand Russell
segir frá því í einni af bókum sínum, að hann
hafi einhveiju sinni orðið vitni að hegðun
hrafnahjóna í dýragarði. Umsjónarmaðurinn
færði þeim stórt stykki af hráu kjöti sem þau
áttu að deila með sér. Krummi lagði strax
til atlögu við kjötstykkið, en goggaði grimmi-
lega í hrefnu sína hvenær sem hún sýndi
minnstu tilburði til að krækja sér í bita. Sjálf-
ur át hann einsog magamál hans leyfði, og
hrefnan komst ekki að ætinu fyrren hann var
fullsaddur. En þá voru vitanlega allir bestu
og safaríkustu bitamir byijaðir að meltast í
maganum á krumma.
Aþekk samskipti kynjanna kveður Russell
vera algeng hjá mörgum dýrategundum og
þau hafi einkennt samlíf karla og kvenna
frammá þessa öld. Ein afdrífaríkasta bylting
þessarar aldar sé einmitt breytingin sem orð-
ið hafi á stöðu kvenna víða um heimsbyggð-
ina, þó því fari víðsfjarri að jafnrétti og jafn-
ræði kynjanna sé komið í höfn.
Til skamms tíma var líkamleg refsing
talin vera sjálfsagður og ómissandi
þáttur húsagans. Jafnt gerandi sem
þolandi litu á hana sem einskonar nátt-
úrulögmál. Allir lömdu alla: húsbóndinn
lamdi konu sína, húsmóðirin vinnukon-
una, bóndinn vinnumanninn, baróninn
bóndann, presturinn þrælinn, og allir
lömdu börnin.
Frammá þessa öld var andleg og líkamleg
valdbeiting allsráðandi í samskiptum kynj-
anna og byggðist á því að karlmaðurinn var
að jafnaði meiri að líkamsburðum og gat í
krafti þeirra krafist hlýðni og undirgefni hins
veikara kyns. Trúarbrögðin áttu sinn ósmáa
þátt í að ýta undir ofbeldishneigð karlkynsins
og viðhalda þeim ójöfnuði sem nú er orðinn
frægur að endemum.
Frammá þessa öld má segja að félagsleg
samvinna hafí nær eingöngu byggst á vald-
beitingu. Allt frá tímum Trójustríðs við upp-
haf skráðrar sögu frammá síðustu öld var
það til dæmis viðtekin venja að herteknar
ko'tur væru gerðar að frillum eða ambáttum
sigurvegara í styijöldum, og höfðu ekkert um
það mál að segja sjálfar.
Samskipti foreldra Og
Barna
Samskipti foreldra og barna einkenndust
sömuleiðis af valdbeitingu sterkari aðilans
gagnvart þeim veikari, og hefur svissneski
sálfræðingurinn Alice Miller samið margar
bækur um þau efni, þarsem lýst er uppeldisað-
ferðum í Evrópu frammá þessa öld. Hefur
hún meðal annars gert rækilega könnun á
barnsésku Adolfs Hitlers og ýmissa annarra
frægðarmanna og komist að hrollvekjandi
niðurstöðum. Kenning hennar er sú, að ná-
lega allt ofbeldi í heiminum megi rekja til
rangra uppeldisaðferða, þarsem agi og of-
beldi hafi verið látin sitja í fyrirrúmi fyrir
ást, umhyggju, skilningi og umburðarlyndi.
Hafi þessar uppeldisaðferðir skapað einskonar
vítahring, þareð barn sem verði fyrir ofbeldi
á ungum aldri endurtaki hegðunarmynstur
foreldranna (sem það elskar og virðir) þegar
það vaxi úr grasi og fari að ala upp eigin
börn. Þetta brýna vandamál heimsbyggðar-
innar sé ákaflega torleyst fyrir þá sök, að
börn elski að jafnaði foreldra sína, hvernig
sem þeir hafi komið fram við þau, og bæli
með sér vitneskjuna um ofbeldi í bernsku.
Hún verði því oftast ómeðvituð þegar frammí
sækir, en fái á fullorðinsárum gjarna útrás í
hamslausum reiðiköstum, þegar eitthvað beri
út af í ij'ölskyldulífinu, eða þá í fálæti, þung-
lyndi og stundum geðtruííunum. Hættulegast
af öllu sé hið bælda hatur sem á fullorðinsá-
rum geti fengið útrás í ólýsanlegum ódæðis-
verkum. Einsog fyrr segir, er frásögn höfund-
ar af barnæsku Hitlers ógnvekjandi og renn-
ir styrkum stoðum undir þær ályktanir sem
dregnar eru — ásamt ótal öðrum dæmum sem
nefnd eru til sögunnar.
Bæði heimspeki Konfúsíusar og fjórða boð-
orð Biblíunnar, sem mótað hafa fjölskyldulíf
í árþúsundir, leggja ríka áherslu á auðmýkt
og undirgefni bama gagnvart foreldrum. Yfir-
burðir foreldra áttu vitaskuld rætur sínar í
líkamskröftum, en fengu snemma löghelgun
trúarbragðanna með þeim afleiðingum, að
beita mátti valdboði til að viðhalda yfirburðun-
um þegar foreldrar höfðu ekki lengur burði
til að beita líkamlegu ofbeldi. Einsog augljóst
má vera, er ekki fremur ástæða til að börn
heiðri foreldra sína en að foreldrar heiðri
börn sín — nema sú ein að meðan bömin eru
ung og ósjálfbjarga eru foreldrarnir sterkari.
Eg get ekki stillt mig um að tilfæra hér
íslenskt dæmi sem segir mikla sögu í fáum
orðum. Það er tekið úr bókinni Frá liðnum
árum sem út kom árið 1941. Eru það endur-
minningar Jóns Eiríkssonar frá Högnastöð-
um, skráðar af Elínborgu Lárusdóttur. Jón
lifði frammá seinni stríðsárin og er hér að
rifja upp bernskuminningar. Hann segir:
Mér er margt í minni frá æskuárunum.
En þó er mér ekkert eins eftirminnilegt og
fiengingarnar og kjaptshöggin. En þetta hvort
tveggja voru aðalöryggismeðulin til þess að
kenna börnum hlýðni strax í æsku. Ég tel
hæpið, að þetta hafi komið að tilætluðum
notum eða reynzt heppilegt meðal, að minnsta
kosti ekki öllum. Geri ég ráð fyrir, að fleiri
en ég hafi minnst þess lengi og sviðið undan
alla ævi. Minni ég á sögu séra Jónasar frá
Hrafnagili, „Angalangur", — sem sýnir, að
þetta hefur verið aldavenja. Á hverju því
heimili, þar sem börn voru, þótti sjálfsagt að
til væri vöndur. Virtist hann engu síður nauð-
synlegur en askarnir, maturinn, kirkjugöng-
urnar og guðsorðið. Geymdur var hann vendi-
iega og ætíð á vissum stað, þar sem fljótleg-
ast var að ná til hans, ef út af bar. Það
þurfti sannarlega ekki miklar né stórfelldar
yfirsjónir til þess að vöndurinn væri gripinn
og sýndur, og það var meir en að sýna eða
látast og hóta. Það virtist ríða á öllu að láta
okkur finna sem mest til og að refsingin yrði
sem eftirminnilegust þeim, sem brotlegur
reyndist. Sárast af öllu þótti mér að verða
sjálfur að hysja niður um mig, til þess að
úttaka refsinguna, og að henni lokinni að
kyssa á vöndinn. Það var okkur stranglega
skipað, því að fyrr var refsingin ekki full-
komnuð. En ef við neituðum því, hlutum við
aðra flengingu, enn sárari en hina fyrri.
í samskiptum kynjanna var þetta sama
lögmál alrátt. Það var skylda konunnar að
beygja sig undir vilja eiginmannsins — en
alls ekki öfugt. Einasta skynsamleg orsök
þessa lögmáls var sú, að fengjust konur til
að fallast á það, þá sparaði það eiginmannin-
um margs konar umstang og erfiðleika. Páll
postuli segir í fyrra bréfi sínu til Korintu-
manna: „Því ekki er maðurinn af konunni
kominn, heldur konan af manninum, og ekki
var heldur maðurinn skapaður vegna konunn-
ar, heldur konan vegna mannsins." Þessi
umdeildi ritningarstaður á vitanlega ekki stoð
í öðru en líkamsburðum karlmannsins og svo
auðvitað sköpunarsögu Gamla testamentisins,
enda virðist postulinn vera í hálfgerðum vand-
ræðum með staðhæfingu sína, því hann bæt-
ir við: „Þó er hvorki konan óháð manninum
né maðurinn konunni í samfélaginu við Drott-
in, því að einsog konan er komin af mannin-
um, svo er og maðurinn fæddur af konunni,
en allt er frá Guði.“
Uppruni Valdastétta
Það mynstur, sem ríkjandi var í afstöðu
barna til foreldra og kvenna til karla, hefur
í aldanna rás verið endurtekið í margskonar
myndum í félagslegum samskiptum. Þegar
herskár minnihlutahópur vinnur á friðsömum
meirihlutahópi, einsog þráfaldlega hefur átt