Lesbók Morgunblaðsins - 16.05.1992, Blaðsíða 5

grein fyrir þeim. Laitman leitast við að finna
hvernig Neanderthal talaði með því að tengja
saman steingerð beinin og vöðvana sem eitt
sinn tengdust þeim. Binford reynir að kom-
ast að því hvernig Neanderthalar gerðu sér
mannheima í heiminum, með því að tengja
saman steinverkfærin og störfin sem þau
voru gerð fyrir. Hann hefur þegar komist
að óvenjulegu sambandi og hegðunarmynstri
milli karla og kvenna Neanderthala. Sumar
þessar skilningstilraunir varpa daufu ljósi á
steinaldarhegðun sem minnir á hegðun okkar
nú á dögum, en á öðrum sviðum er annarleik-
inn algjör þótt þetta tímabil sé ekki svo fjarri
í tíma sé miðað við þróunarsögu mannsins.
Laitman tekur upp gipshaus. Þetta er
„Sterkfontein Five“ fallegt eintak af suð-
urapa, útdauðri mannapategund. Kúpan er
e.t.v. tveggja milljón ára gömul. Það má sjá
að grunnur kúpunnar er ákaflega ómennsk-
ur, mjög flatur, svipar til kúpugerðar simp-
ansa eða gorillu.“
Laitmann leggur frá sér „Sterkfontein“
og tekur upp aðrar gipsafsteypur af suðuröp-
um. Flati grunnurinn er einkenni þeirra allra.
Þessi einkenni þeirra allra, þ.e. kúpulagið,
sannaði okkur að sú kúpa sem við vorum
að skoða hlaut að hafa apaháls — með barka-
kýlinu ofarlega. Málhæfni þeirra hefur ekki
nálgast okkar.“
Laitman tekur upp aðra stóra hauskúpu.
„Við skulum byija á því að sjá breytingarnar
sem eru orðnar með „Homo erectus". Þetta
er fulltíða maður, líklega 1 og Vimilljón ára
gamall. Þegar við virðum fyrir okkur kúpu-
grunninn, er hann ekki mjög líkur kúpu-
grunni okkar sjálfra. En hann virðist þó vera
mennskur." Þegar Laitman ber hann saman
við „Sterkfontein", þá sjáum við muninn. Þar
munar bugðunni, hún gerir muninn, svo að
munurinn á grunninum er mjög afgerandi.
„Við skulum halda áfram og hér er ein-
staklingur eins og þessi.“ Laitmann tekur
upp dökkbrúna gipsafsteypu, sem hefur
mennskari einkenni en nokkur þeirra sem
hann hefur hingað til sýnt okkur. Þetta er
„Broken Hill“. Tímasetningin er ekki örugg,
hún er vel hundrað og fimmtíu þúsund ára
gömul, e.t.v. tvö hundruð þúsund ára göm-
ul.“ j,Broken Hill“ frá Zambíu er frummað-
ur. Asamt svipuðum kúpum frá Petralona á
Grikklandi og Steinheim í Þýskalandi, þá eru
allar þessar kúpur af verum sem eru e.t.v.
forfeður allra manna, þar á meðal Neandert-
hala og einnig okkar. Laitmann snýr kúp-
unni „Broken Hill“ við. „Hér má sjá kúpu
með grunni sem er í mörgu líkur nútímakúpu
og hún er um það bil tvöhundruð þúsund ára
gömul. Að öllum líkindum mætti ætla að
þessi einstaklingur væri gæddur raddsviði
sem svipar mjög til okkar. Munurinn er ekki
ýkja rnikill."
„En svo koma þessir Neanderthalar," held-
ur Laitman áfram og bendir á stóra brúna
kúpuafsteypu á borðinu. „Þetta er La Chap-
elle-aux-Saints, stjörnuleikarinn í stórum
hópi forfeðra."
La Chapelle-kúpan er tímasett fyrir um
50.000 árum. Hún hefur öll þessi sígildu ein-
kenni Neanderthala, ásamt kúpum annars
staðar frá, svo sem La Ferrassie í Frakk-
landi og Spy í Belgíu: framstandandi brúnir,
grófa og mikla kjálka, stórar tennur — og
kúpugrunn sem er flatari en kúpugrunnur
nokkurra annarra frummanna sem uppi voru
löngu fyrir daga Neanderthala.
Ástæðan fyrir „afturför" Neanderthals-
manna í máli snertir að litlu ieyti hrörnun
máls og málskilnings að dómi Laitmans.
Háls og barkakýli Neanderthals-mannsins
gegndu einnig öðrum hlutverkum, svo sem
öndun, sem.var þeim þýðingarmeiri en mál-
ið. „Menn kjósa að anda, framar öðru,“ seg-
ir Laitman. „Að anda og síðan að borða eitt-
hvað og svo tölum við um það,“ segir hann.
Ein afleiðingin af „hækkun" barkakýlisins
er, að þá þrengist loftrýmið næst munninum
og því verður erfiðara um andardrátt. Og
Neanderthalar voru einmitt uppi á því skeiði
þegar það gat verið hættulegt að draga að
sér mikið loftmagn með djúpri öndun. Loft-
slag í Evrópu fyrir 130.000 árum fór kóln-
andi og loftið varð þurrara en áður hafði
verið. Það gat boðið hættunni heim að hlaupa
um og taka andköf eða standa á öndinni af
mæði. Þetta gat- orsakað of mikla þornun
vefja í hálsi og í lungum. Þeir sem höfðu
„hátt“ barkakýli voru betur varðir gegn
auknum kulda og þurrki.
En þeir urðu að geta andað. „Hærra“
barkakýli hefur engin áhrif á neföndun og
nef Neanderthala var opnara og stærra en
gerist, mun stærra, og með því að anda um
nasirnar hlýnar loftið á leiðinni niður í lung-
un. Hiti vefjanna sem kalt og þurrt loftið
streymir um, gerir það rakt og rakinn vernd-
ar vefi og lungu. Það er ekki ólíklegt að
Neanderthalar hafi fremur andað með nefinu
en munninum, einmitt til þess að vernda sig
gegn ískulda og þurru lofti. Það var ef til
vill erfiðara að skilja það sem þeir sögðu
hver við annan, en allir gátu andað á auðveld-
ari hátt en ella.
Á þessari skýringarmynd sést munur-
inn á hauskúpunni að neðan, svo og
barkakýlinu, annars vegar á nútíma-
manni og hinsvegar á simpansa. Ekki
sízt það, að barkakýlið hefur færst
neðar, margfaldar möguleikana til
hljóðmyndunar. Hauskúpur Neandert-
halsmannsins eru mun flatari að neðan
en í nútíma manni og einnig hefur bark-
akýlið verið nærþví sem er ísimpansan-
um.
Ekki Skari Heimskra Apa
Nauðsyn öndunar kom þó alls ekki í veg
fyrir það að þeir töluðu saman og Laitman
flýtir sér að bæta við: „Við skulum hafa í
huga að við erum ekki að tala um skara
hálfvita. Við vitum að heilabú þeirra var stórt.
Samkvæmt því sem við vitum um taugavefi
þeirra — vitneskjan er fengin með rannsókn
á ummerkjum á innri hlið hauskúpunnar —
er munurinn á þeim og okkur að þessu leyti
hverfandi. Þetta er ekki skari heimskra apa
— það er ekki þar með sagt að apar séu
heimskir."
„Barkakýli Neanderthala, segir hann, er
þó nógu langt frá munninum til þess að þeir
hafa nokkuð vítt lofsvið til þess að mynda
hljóð og orð, þótt nokkuð skorti á að tónsvið
þeirra sé jafnt okkar. Það má vera að Neand-
erthalar hafi ekki getað myndað sérhljóð, svo
sem a, i og u eins greinilega og við gerum.
En menn geta talað án þess að kveða skýrt
að i og a.“ Laitman heldur áfram: „Gátu
Neanderthalar tjáð sig jafn skýrt og við?
Nei. Voru þeir svo greindir að þeir hefðu
hæfileika til tjáskipta? Já, auðvitað."
Lewis Binford er sáttur við álit Laitmans,
að nokkru leyti. „Ég get samþykkt að þeir
hafi getað stundað tjáskipti, já, já, en ekki
með máli, eins og við skiljum hugtakið," seg-
ir Binford með semingi. „Eiginlegt tungumál
ber með sér hæfileikann til þess að gera
áætlanir til framtíðar á táknrænan hátt og
einnig að geta minnst fortíðar.“ Rannsóknir
hans benda allar til þess að Neanderthalar
hafí ekki verið færir um að gera sér hug-
myndir um framtíðina.
Hugmyndir Binfords um Neanderthala
mótast af fornminjum fremur en líffæra-
fræði og þar með kemur upp önnur mynd
af Neanderthals-mönnum en sú sem Laitman
dregur upp og lýsir þessu fyrirbrigði sem
nokkuð fjarskyldum ættingja. Meðal annars
álítur Binford að Neanderthalar hafi verið
ófærir um að hugsa í framtíð og einnig geng-
ið erfiðlega að aðlaga sig breytingum á
umhverfmu. Samfélag þeirra var algjörlega
ólíkt samfélögum „homo sapiens". Karlmenn
og konur lifðu aðskildu lífi. Fæðan sem neytt
var var ólík og auk þess bjuggu kynin sér.
Karlmennirnir komu aðeins við hjá konunum
til þess að geta afkvæmi, annars voru þeir
á ferð í ætisleit. „Við getum kallað karlmenn-
ina „losta-gesti", segir Bonford hlæjandi.
Þetta forsögulega líf var sviðsett á stað
sem nú heitir Combe-Grenal. Þarna er mikið
um hella, hellisskýli í þröngu gljúfri, sem
lækur rennur eftir, skammt frá Dordogne-
ánni, sem liðast eftir samnefndum dal í suð-
vesturhluta Frakklands.
Set hefur verndað gljúfrið undanfarin
55.000 árin en 70.000 árin þar áður var
byggð Neanderthals-manna í gljúfrinu. Um
miðja þessa öld hófst uppgröftur í Combe-
Grenal og þá komu í ljós bein og tennur
ásamt þúsundum steingripa og dýraleifar.
Binford, sem var í hópi fornleifafræðinga
seint á 7. áratugnum taldi sig geta dregið
þá ályktun af fundunum, að Neanderthalar
hafi notað hellana á mismunandi hátt. Magn
fundanna var svo mikið og óskýranlegt að
hann var yfírþyrmdur. Það virðist engan
botn vera hægt að fá og enga mynd af lifn-
aðarháttum þeirra sem byggðu þetta svæði
í fyrndinni... Það var ekki fyrr en 1982,
þegar hann tók að nota tölvu til flokkunar
og röðunar á fundunum að hann gat farið
að átta sig.
Steintól Og Eldsminjar
Minjarnar voru úr tveimur áttum. Önnur
tegund minjanna var úr byggðaleifum, sem
Binford kallar „bólið" eða „hreiðrið". I sér-
hveiju jarðlagi í Combe-Grenal fundust í
setinu öskuleifar, sem bentu til þess að þar
hafi eldar brunnið. Á næsta leiti fundust ein-
föld steintól, svo sem flögur sem höfðu verið
meitlaðar úr kletti. „Og hér var mikið um
beinflísar úr beinum dýra sem brotin höfðu
verið til mergjar og tennur og hausaskeljar.“
En í lögum frá sama tíma, þar sem svæðið
var klettóttara og leifar af skriðuföllum, var
að fínna annars konar mannvistarleifar,"
heldur Binford áfram.
Hann lýsir þessum leifum sem smærri en
„bólunum“ og sums staðar mátti finna marg-
ar slíkar í sama jarðlagi. Þessar leifar voru
ekki fjarri „bólunum", ljarlægðin var 9-30
fet, en þau báru ákveðin og greinileg ein-
kenni. Þar var að fmna vandaðri steintól, svo
sem sköfur, sem voru gerðar úr klettaflögum
og brýndar með flögum til að auka bitið. í
þessum ytri vistarþyrpingum var að fínna
beina- og leggjaenda úr dýrum og oft tókst
Binford að finna hluta þessara beinaenda í
„bólunum", sem bendir til þess að báðir stað-
irnir hafi verið notaðir á sama tíma. Auk
þessa fann hann kolgert efni umhverfis, en
enga ösku, sem bendir til þess að hitinn við
eldun hafi verið mun hærri en í „bólunum".
■Binford taldi sig geta staðhæft að mest
af þeim munum og leifum sem hann fann í
„bólunum" og skröpunarstöðunum hafi kom-
ið úr mismunandi umhverfi eða frá mismun-
andi stöðum. Steinarnir sem voru notaðir í
flögur í bólunum voru nærtækir. „í „bólun-
um“ voru hráefnin úr sjálfum hellinum þar
sem „bólið“ var staðsett, í mesta lagi frá stað
í 160 feta fjarlægð," segir Binford. „En í
skröpunarstöðunum kom hráefnið frá mun
fjarlægari stöðum. Hásléttan sem lá næst
var oft upprunalegi staðurinn, í tveggja mílna
fjarlægð." Honum tókst að finna uppruna
gijótsins, sem haft varí sköfur, þar sem í
þeim mátti finna steingerðar sjávarverur og
samskonar steingervingar fundust í gijótinu
á hásléttunni. „Bólin" og skröpunarstaðirnir
héldust sem mannvistarstaðir alla 70.000 ára
sögu „Combe-Grenal". Þetta virðist byggjast
á ákveðnu kerfi,“ segir Binford.
En, hverskonar kerfi? Svo virðist sem upp-
runastaður gijótskafanna tengist dýrabein-
um frá sama stað, þ.e. hásléttunni. Þegar
sköfurnar voru frá „bólunum" voru dýrabein-
in eins og sköfurnar úr allra næsta ná-
grenni. Þegar sköfurnar voru úr gijóti frá
hásléttunni voru öll dýrabeinin þaðan. Þegar
sköfurnar voru úr gljúfrinu, sem nokkur
dæmi fundust um, voru dýrabeinin oft af
svínum. Svo virðist að þeir, sem notuðu sköf-
urnar kæmu, með svínket úr nokkurri fjar-
lægð.
„Leifar sem fundust í „bólunum" benda
greinilega til þess að það fólk sem hafðist
þar við að staðaldri hafi haldið sig þar, ekki
hreyft sig þaðan.“ „En,“ segir Binford, „dreif-
ing skafanna bendir til þess að þeir sem þar
á héldu, hafi farið víðar.“ Þessi dreifmg skaf-
anna bendir til skiptingar þess fólks sem
þama byggði í Combe-Grenal og Binford
álítur að skilin hafi verið milli karla og
kvenna.
Tengslin milli steins (steinaldarleifa) og
kynja er alls ekki pottþétt tilgáta, en það er
besta útskýringin að dómi Binfords.
„Svo vitnað sé í lifnaðarhætti dýra, er eitt
aðaleinkennið að kvendýrið rásar mun minna
en karldýrið," segir Bonford. „og dæmi um
hegðun manna á steinöld bendir til þess að
konur eru heimakærari. Konurnar þarfnast
auðtekinnar fæðu fyrir sig og afkvæmi sín,
svo þær hagnýta sér nærtækt hráefni, svo
sem plöntur og rætur. Öflun þeirra hefur
enga hættu í för með sér. Karlmennirnir leita
annars fæðuhráefnis sem hefur hættu í för
með sér. Þeir leita bráðar sem oft er að finna
fjarri „bólunum“.
Niðurlag í næstu Lesbók.
HELGI SEUAN
Hin veg-
lausu börn
Hvað veldur því að vegalaus börn
velkjast í heimi köldum?
Hvar er þá margrómuð velferðar-
vörn
sem vísasta jafnan töldum?
Hvar er að finna foreldra þá
sem frumskyldu tókst ekki að
leysa?
Að veita þeim farsæla fyrirsjá
og framtíðarborg þeim reisa.
Þau eru svo grimm hin mannlegu
mein
og mannúðin gleymist víða.
Sinn unga harm bera börnin ein
og brostnar vonirnar svfða.
Og svo ergengið á vímunnar vald
og vafrað í falskri gleði.
Unz hvergi er til í heiminum hald
og hamingjan öll að veði.
Svo undramargt er samfélagssök
er sækir í glys og prjál.
Og afskræmir freklega frelsisrök,
en fegrar pretti og tál.
Lofsyngur vímu sem leiðandi sið
og leiðir hjá sér hvert böl.
En hefur til skýja sem háleitt mið
að hagnast á annarra kvöl.
HoIIast er þó að horfa sér nær
og hyggja að eigin ranni.
Því sjálfselskan köld er mörgum
kær
og kreljandi, víst með sanni.
Að dæma er létt, en úrbót öll
erfið og fórnum stráð.
Viðgrýtum svo oft úrglersins höll
og getum náungann smáð.
Hvað verður svo um þau veglausu
börn
í villum á lífsins braut?
Réttum þeim hönd og verum þeim
vörn
svo víki einsemd og þraut.
Ef sérhver leggur þar lóðið sitt
og litið það sannast fær:
Að vegalaust barn það væri þitt
og vonir þess hjarta nær.
Höfundur er fyrrverandi alþingismaður.
SIGFÚS KRISTJÁNSSON
Kola
Mörgum virtist þú venjuleg tík.
Samt varstu gáfuð og hugmyndarík
og geymdir svo margt í minni.
Ef ólundin hafði að mér sótt,
eyddirðu þessum kvilla fljótt,
með einstakri aðferð þinni.
Brúnleiti fínlegi feldurinn þinn,
fallegu augun og svipurinn
eru mér oft í minni.
Skapið var reikult en tryggðin
traust.
Þú tónaðir stundum hárri raust,
ef þér var angur í sinni.
Astamál þín voru á ýmsa lund.
Ergilegt var það marga stund,
baslið með biðlana þína.
Orusta þeirra var ærið hörð.
Atlaga um nætur tíðum gjörð.
Það var nú blóðug brýna.
Kola þú áttir þér ekki mál,
en einhvers staðar leynist þín sál
og fetar sig fram á veginn.
Ef ég til himna seinna svíf,
sýnist mér betra eilíft líf
að hafa þig hinumegin.
Höfundur er tollvörður á, Keflavíkurflug-
velli.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 16.MAÍ1992 5