Lesbók Morgunblaðsins - 16.05.1992, Blaðsíða 10

í auga óreiðunnar V
Þversagnir í
þjóðarsálinni
egar við komum dansaði fortíðin í gluggum
húsanna einsog roðaslegin sól að kvöldlagi.
Við vissum að án hennar hyrfum við í nátt-
myrkrið, jafnvel þó glitrandi rafljósin vísuðu
áfram veginn.
Okkar sögu svipar til
sögu „þriðja heimsins“
að því leyti hve stór hluti
hennar er saga nýlendu
og vegna þess hve
nútíminn hellist
skyndilega yfir okkur og
lendir í miklum árekstri
við fortíðina en
sameinast henni um leið.
Eftir EINAR MÁ
GUÐMUNDSSON
Því stilltum við okkur upp við ræðupúlt
örlaganna og spurðum: Hvað eru örfáar
hræður í víðáttu þessa lands ef raddir hins
liðna þagna og tímarnir hverfa sem fótspor
í fönn?
Eða víðáttan, sjálf víðáttan, getur hún
skroppið saman og sogað alla ferkílómetr-
ana inn í einn lítinn hring?
Nú er kapphlaupið hafið, þessi eltingar-
leikur við tímann, sem enginn veit hvort
er skollaleikur, blint hlaup með bundið fyr-
ir augun, eða hindrunarhlaup þar sem toll-
múrar .rísa einsog fjöll.
Sumir tala um kollsteypur aftur í aldir
en aðrir sjá gull og græna skóga í gróður-
sælum stórmörkuðum þar sem moldin er
marmari og glerhallir teygja sig einsog
baunagrös til himins.
Jafnvel þó að engir jámbrautarteinar séu
í landinu erum við sífellt að missa af ein-
hverri lest: hún brunar í austur, hún brun-
ar í vestur, hraðar hraðar, en við stöndum
eftir í kyrrð eilífðarinnar og vitum ekki
hvað við heitum.
Þrátt fyrir alla gervihnettina og farsím-
ana, tölvumar og telextækin, allt það sem
leyst hefur bréfdúfur og hugskeytasam-
bönd af hólmi, virðist heimurinn vera á
harðahlaupum burt frá okkur.
Einn daginn verður til stórt efnahags-
svæði en næsta dag er það gufað upp.
Heimurinn veður reyk, en svo birtist svæð-
ið aftur og við erum á leiðinni inn á það,
síðan út úr því og því næst aftur inn á
það, einsog í handboltanum þar sem stöð-
ugt er verið að skipta mönnum inn og út
af vellinum.
Það er helst að hafa auga með svipbrigð-
um samninganefndanna. Ýmist eru
nefndarmenn niðurdregnir eða digurbarka-
legir, enda minna samningaviðræðurnar,
sem þeir hafa tekið þátt í, á vísindaskáld-
skap þar sem fisktonnum og grænmeti er
velt eftir samningaborðum og þjóðum rað-
að upp í hagtöflur einsog dægurlögum á
vinsældalista.
Kannski endum við í hlutverki útlaganna
sem í upphafí stigu hér á land, nema hvað
við þurfum að hefja tijárækt á ný og veið-
in er ekki lengur gefin.
Á meðan heimurinn siglir um samtíðina
og flýgur inn í framtíðina opnum við
farangursgeymslur fortíðarinnar, finnum
kálfskinn, sverð og ódauðleg ljóð eða hefj-
um nýtt innra landnám þar sem öndvegiss-
úlur reika um hugann og vínlönd andans
verða numin, til dýrðar þeim villtu guðum
sem eitt sinn ríktu.
Nefndin sem greiða á úr flækju ríkisfjár-
málanna er kennd við fortíðarvanda, en sú
fortíð er nánast samtíð, nema að rekja eigi
öll efnahagsvandræði nútímans aftur til
sögualdar eða jafnvel til Kólumkilla, hins
írska særingamanns, sem varð að flýja
ásamt föruneyti undan landnámsmönnun-
um og lagði í hefndarskyni á þjóð hina
nýju „að hún skyldi í þessu landi aldrei
þrífast, og fleira í þeim anda, sem síðar
hefur mjög þótt ganga eftir“ einsog segir
í Sjálfstæðu fólki eftir Halldór Laxness.
II
Já, þó að við siglum úm samtíðina og
fljúgum inn í framtíðina, er fortíðin alltaf
í farangrinum. Hún liggur undir koju í
káetu heimsins og smeygir sér hjá tollvörð-
um_ tímans.
Á tyllidögum rís hún upp og hangir í
barmi stjómvalda og lengst af hefur megin-
þorri eyjarskeggja ekki getað hugsað hálfa
hugsun án þess að hún eigi sér hljómgrunn
í fortíðinni.
Þrátt fyrir öll nútímalegu leiktjöldin lif-
um við í horfnum heimi. Við heyrum sömu
rökin gegn Evrópubandalaginu árið 1992
og við heyrðum gegn Gamla sáttmála árið
1262.
Sagan, sem á víxl endurtekur sig sem
harmleikur eða skrípaleikur, þrýstir á heila-
sellurnar.
Vissulega má segja að því litlausari sem
samtíminn er, því glæstari verði hin fornu
afrek. Á hinn bóginn eru fáar þjóðir sem
skynja sig jafn sterkt í ljósi fortíðarinnar
og við sem búum á þessari eyju.
Við vitum að aðgangurinn að fortíðinni
eru forréttindi, því á meðan sumar þjóðir
koma að luktum dyrum eða rangölum full-
um af myrkri setjum við sýningatækin í
gang og sjáum forfeðurna stíga á land,
margfalt glæsilegri en alla vaxtarræktar-
menn samtímans.
Að minnsta kosti deilum við ekki um
atgervi þeirra eða heimtum þvagprufur
þegar að afrekin skáka skynsemishyggju
nútímans og við erum hissa ef útlendingar
leggja aðrar mælistikur á sögur okkar en
bókstafinn forna.
Við erum bókstafstrúarmenn, en bók-
stafír okkar svífa á vængjum hugans.
I okkar sögu eru mörg tímabil myrkri
hulin og á löngúm tíma þurrkast margt
út úr tölvuminni heimsins. Eigi að síður
munum við sögu okkar eða minnsta kosti
upphaf hennar og rekjum ættir okkar til
fomra kappa sem með vissum rétti má
segja að séu sögupersónur, jafnvel þó að
fyrirmyndimar séu sannar.
Eitt sinn var land okkar nýr heimur og
í þessum heimi eigum við hlutdeild vegna
bókmenntanna. Minni okkar býr í skáld-
skap. Aðrar þjóðir sem muna fortíð sína
em jafn háðar minningunni og vísa stöð-
ugt til bemsku sinnar, þeirra tíma þegar
einmana hetjur buðu náttúmöflunum byrg-
inn og brutu undir sig land, urðu sérvitrir
og þröngsýnir en þó á þann hátt að hjarta
alheimsins sló í bijóstum þeirra.
Sagnaritararnir frá því á þrettándu öld,
Embættismannavaldið byggir á þeim trúarbrögðum að hlunka sér niður í stóla
og sitja þar sem fastast. Fijóar breytingar eru eitur í beinum þess, því að þá
getur þurft að færa stólana úr stað.
sem enginn veit með vissu hveijir vom,
skildu eftir sig svo ódauðlegar bókmenntir
að enn þann dag í dag eru til menn sem
aldrei hafa lesið þær í bók en kunna þær
samt utanbókar.
Ef að rómantísku skáldin á nítjándu öld
hefðu ekki haft gullöld sagnaritunar sem
viðmiðun og þjóðin ekki þekkt hinar skraut-
klæddu hetjur landnámsins er alls ekki
víst að sjálfstæðisbaráttan hefði haft nægj-
anlegt púður og þá töluðum við kannski
enn einhveija afdala dönsku sem vambm-
iklir embættismenn ropuðu upp úr sér.
Þó að stundum sé sagt að arfur hins
liðna hvíli sem farg á heila lifenda, getum
við ekki án fortíðarinnar verið, að minnsta
kosti ekki í menningarlegum skilningi. Hér
á landi þekkjum við ótal dæmi um menn
sem em svo nákomnir fortíðinni að hún
er þeim sem samtíðin sjálf. Þeir fylgja
sveitungum sínum yfir fjöll og firnindi og
rata í raunir af ýmsu tagi en hvort það
var fyrir fjóram öldum eða í gær skiptir
þá minna en engu máli.
Við eigum okkur sagnatón úr djúpi
tímans og þessi tónn er samofínn frelsinu
eða að minnsta kosti skilningi okkar á
því. Þegar einhver bankar á dyrnar segjum
við: „Gakktu í bæinn,“ jafnvel þó að við
séum stödd inni í miðri borg: og enn þykj-
umst við sjá hugarfar einyrkjans í athöfn-
um okkar.
Við vitum ekki hvort við höfum sérvisku
okkar úr bókum eða hvort að bókmenntim-
ar nærist á sérvisku okkar. Við getum tek-
ið heilar setningar upp úr fornritunum og
haft þær um nútímann og höldum í gamlar
matarvenjur og lögum þær að nútímalegum
lífsháttum einsog ekkert sé.
Það má að vísu velta því fyrir sér hvern-
ig tekið verður á þeirri fornu matarmenn-
ingu okkar ef við stillum okkur upp í biðröð-
ina fyrir framan glerhúsið í Brussel. Fyrst
banna á Svíum að tyggja sitt munntóbak
er eins víst að súrsaðir hrútspungar geti
valdið Evrópudómstólnum heilabrotum,
jafnvel meltingartruflunum.
En þá verður sjálfsagt gerð út sendi-
nefnd og sendinefndirnar verða einsog
fuglar á stöðugu flugi fram og til baka,
hálfrykaðar af flugvélavíni og alltaf með
hellu í eyranum, og þegar þær snúa til
baka með úrskurði sína hafa eyjarskeggjar
fýrir löngu gleymt erindi þeirra og vilja
aðeins vita hve mikla dagpeninga nefndar-
menn höfðu upp úr krafsinu, verði dagpen-
ingar þá ekki komnir úr tísku og einhveij-
ir staðlaðir evrópskir matarmiðar, kannski
hannaðir einsog strætókort, komnir í stað-
inn.
III
Nútíminn gengur að ýmsu leyti snyrti-
lega til verks. Þannig er hinn fijálsi maður
dagsins í dag ekki lengur veginn með vopn-
um, höggvinn í herðar niður eða brenndur
inni; sem slíkur gæti hann öðlast samúð
sagnaritara og jafnvel orðið gjaldgengur á
myndbandaleigum framtíðarinnar. Þess í
stað er honum svipt burt með reglugerðum
og málinu skotið til markaðarins sem mál-
laus vinnur sín verk.
Fremur en að hverfa af mannavöldum
gufa menn upp í samtímanum og ekkert
heyrist til þeirra, ekki frekar en álfanna.
Hér á landi sjá menn atvinnutækifærin
gufa upp vegna tilfærslna hjá stjórnvöldum
og þögnin gleypir heilu þjóðfélagshópana.
Á næstu öld verða trillur kannski komnar
á minjasafn, þó svo að trillukarlinn sé
ímynd hins ftjálsa manns.
Það bendir allt til þess að Evrópubanda-
lagið og efnahagssvæði þess verði paradís
reglugerðarmanna þar sem sögupersónur
Franz Kafka ráfa um skrifstofuganga og
einn lítill Chaplin mun geta sett allt úr
skorðum. Það sem tengt hefur Evrópu í
gegnum aldirnar eru andleg afrek og sam-
eiginlegur menningararfur en ekki umferð-
arreglur eða sameiginleg afstaða til munn-
tóbaks.
Vissulega getur verið að allt reglu-
gerðafarganið og stöðlunaráráttan séu að-
eins vaxtarverkir ört vaxandi samveldis,
því að enn veit enginn hvernig framtíðin
á eftir að dæma þá hugvitssemi sem fram
fer í glerhúsinu í Brassel eða hvernig sú
hugvitssemi verður: menn era aðeins nei-
kvæðir á meðan ekkert jákvætt kemur í
ljós.
En af því að minnst var á Gamla sátt-
mála, þá var hann lengi túlkaður sem af-
sal sjálfstæðis og uppgjöf gagnvart erlendu
konungsvaldi. Seinni tíma sagnfræðingar
líta hann þó öðram augum og telja hann
jafnvel forsendu þess að landið hélst í
byggð. Til dæmis tryggði hann reglulegar
skipakomur.