Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1992, Blaðsíða 6

Aslóðum
hnúfubaksins
Eftir ARNA
ALFREÐSSON
að er farið að kula enda sól lágt á lofti. Við
höfum fylgt gisnum rekísnum í suður allan
daginn og því lítið komist út á dýpri slóð eins
og til hafði staðið. Vestfirðimir sjást sólbaðað-
ir í kvöldsólinni langt í austri. Augun stara á
sjóndeildarhringinn. Það er verið að horfa
eftir hval. Það er mjög sérstök tilfinning og
stemmning að standa og renna athugulum
augum fram og til baka eftir haffletinum í
þeirri von að sjá eitthvað koma upp. Hugur-
inn reikar um heima og geima. Það er mikil
ró yfir þessu. Af og til er kjaftað og hlegið
en athyglin aldrei dregin af haffletinum. Það
kann að virðast undariegt starf að standa og
góna á sjóinn allan daginn. Verða menn ekki
sturlaðir á þessu? Er þetta ekki hroðalega
leiðigjamt? Þeir einir sem hafa staðið á út-
kikki (horft eftir hval) um langan tíma vita
hvað það er. Það er hvorttveggja í senn róm-
antískt og spennandi. Litbrigði og hegðun
hafsins eru síbreytileg og gefa ímyndunarafl-
inu lausan tauminn. I kvöldsólinni verka lit-
brigðin sefandi og gefa rómantískum hugleið-
ingum byr undir báða vængi. Hér gefst næg-
ur tími til að hugsa um lífíð og tilveruna og
láta sig dreyma.
En hvers vegna að vera að horfa eftir hval?
Eru hvalveiðar loksins hafnar á ný? Nei í
þetta skiptið erum við ekki á veiðum. Við
emm í rannsóknaleiðangri á einu skipa Haf-
rannsóknastofnunnar, Dröfninni. Tilgangur
ferðarinnar er að ná ljósmyndum af sporði
og bakugga hnúfubaks og síðast en ekki síst
spennandi, að ná húð- og spiksýni úr hvaln-
um. Þetta er tveggja ára samstarfsverkefni
marga þjóða við norðanvert Atlantshaf sem
nefnist „Ar hnúfubaksins í Norður-Atlants-
hafí“ (Years of the North Atlantic Humpback:
YONAH).
Þar sem sporðar hnúfubaka em töluvert
ólíkir má með sporðmyndunum þekkja með
nokkurri nákvæmni einstaklinginn auk þess
sem mynd af bakugganum getur hjálpað þar
til. Þannig má þekkja viðkomandi hval aftur
og fá upplýsingar um göngur hans ásamt
fleira. Vefjasýnið (húð og spik) getur gagn-
ast á nokkuð marga vegu, t.a.m. staðfest
hvort um sama sporð og þar með hval er að
ræða. Einnig má nota það til að greina milli
kynja en slíkt er ekki hægt með þvi horfa
eingöngu ofan á hvalinn. Vefjasýnin hafa þó
hingað til aðallega verið notuð til að greina
milli mismunandi hvalastofna. Það sem gerir
svona rannsókn, sem byggir að miklu leyti á
ljósmyndum, mögulega er hin sérstaka hegð-
un hnúfubaksins að lyfta oft einkennagóðum
sporðinum auk þess að halda sig meira á
yfírborðinu og vera gæfari en fiestir aðrir
stórhvalir. Þess vegna er þessi rannsókna-
tækni mjög erfíð í framkvæmd hvað varðar
flestar aðrar tegundir stórhvala sem bæði
hafa minni einstaklingseinkenni og erfítt er
Hnúfubakurinn er
forvitinn hvalur og
kemur stundum að
skipinu sé það kyrrstætt.
Þá tekur hann sig
stundum til og reisir
höfuðið og búkinn langt
uppúr sjónum eins og
hann sé á „útkikki“,
jafnvel að hann líti inn
fyrir rekkverkið.
Hnúfubakur á „útkikki“.
Ljósm.:Atli Konráðsson.
að ljósmynda.
Stórhvalimir sjást oftast af blæstri en það
þarf mikla æfíngu til að greina blástur. Sum-
ir kunna að spyija hvort ekki sé til nútíma-
legri tækni við að leita að hval en að láta
hóp af gónandi mönnum standa undir bem
lofti í efri brúnni og í tunnu í alls kyns veðri.
Svarið er í stuttu máli „nei“. Þjálfað manns-
auga hefur svo ótrúlega greiningarhæfni að
engin tæki koma enn í stað þess við svona
Ieit. Þar að auki er ekki nóg að finna bara
eitthvert dýr, það verður að tegundagreina
það. Ekkert tæki getur greint tegundina á
þeim stutta tíma sem mannsaugað og heilinn
gera í sameiningu. Það era því litlar breyting-
ar að sjá varðandi framkvæmd hvalleitar í
náinni framtíð. Kannski sem betur fer.
Það er kominn dágóður tími síðan við skild-
um við síðustu hvali. Spennan er því farin
að aukast og augun skima betur. Skyndilega
kippist hjartað til. Var þetta ekki blástur?
Augun era límd við staðinn og hjartað slær
örar. A engu er látið bera strax. Maður verð-
ur að vera viss. Það vill enginn gera sig að
fífli með þvi að verða á mistök í þessum bransa
og eyða tíma í að sigla á hval sem ekki er
til. Aftur kippist hjartað við. Nú er það greini-
legur blástur. „Blástur á bak, fjöratíu gráð-
ur.“ Það er visst kappsmál að sjá blástur
fyrstur. „Hvað er langt í hann,“ er spurt.
„Ja, svona tvær og hálf rníla." Strax og skip-
ið beygir er skeiðklukkan sett í gang. Þannig
er fylgst með því hvað hvalurinn kafar lengi
en oftast er hann í kafí svipaðan tíma. Einn-
ig segir klukkan til um hversu langt skipið
hefur farið. Þessi hvalur kemur upp á sex til
sjö mínútna fresti og blæs u.þ.b. þrisvar til
fjóram sinnum í hvert skipti.
Í hvert sinn sem hvalurinn kemur upp er
tekinn upp kíkir og reynt að sjá um hvaða
tegund er að ræða. Þar þarf mikla reynslu
til að greina rétt. Lagið og stærðin á „finnan-
um“ eða „horninu" eins hvalfangarar nefna
bakuggann, litur dýrsins, hvernig búkurinn
sveigist, blásturinn og hvort hann reisir sporð-
inn er það helsta sem stuðst er við. Maður
er oft stoltur yfír því að geta verið fyrstur
til að greina rétt, sérstaklega þegar skiptar
skoðanir era um tegundina. Stóra skíðishval-
imir eru mjög líkir á bakið og koma lítið upp
úr sjónum. Því þarf oft að sigla mjög nærri
þeim til að sjá af hvaða sauðahúsi hvalurinn
er.
Hnúfubakurinn er feitlaginn skíðishvalur.
Helsta einkenni hans er homið og hversu
mikið hann kryppir sig ásamt hinum hvítu
gríðarstóra bægslum sem geta orðið um þriðj-
ungur af lengd hvalsins, eða um fímm metra
löng. Þegar hvalurinn fer í djúpkaf reisir
hann gjaman sporðinn upp úr sjó og þá má
ná mynd af neðra borði „blöðkunnar" (sporðs-
ins).
Til að útskýra nánar köfunarhegðunina þá
kallast það djúpkaf þegar dýrið fer langt
undir yfírborðið og er lengi í kafí, í þessu
tilviki u.þ.b. sex mínútur. Þegar dýrið kemur
upp til að anda kemur búkurinn upp og um
leið blæs hvalurinn frá sér og dregur and-
ann. Þetta tekur hvalinn oftast ekki nema
tvær til þijár sekúndur. Um leið hverfur hann
aftur frekar grannt undir yfírborðið. Hnúfu-
bakur sést stundum í grannkafínu þegar glitt-
ir í hvit bægslin. Eftir dálítinn tíma, u.þ.b.
15 sekúndur, kemur hann aftur upp á yfír-
borðið og blæs og hverfur aftur grannt undir
yfirborðið. Svona gengur þetta í þijú til fjög-
ur skipti en þá hverfur hann aftur í djúpkaf.
Það er því sáralítill tími sem dýrið er ofansjáv-
ar, eða aðeins í nokkrar sekúndur milli djúpk-
afa. Þetta gerir veiðar og rannsóknir mjög
erfíðar. Fólk er gjaman haldið þeim misskiln-
ingi að hvalir séu nánast alltaf fljótandi í
yfírborðinu. Það er sennilega af þeirri ein-
földu ástæðu að allar myndir sem birtast af
hvölum era teknar ofansjávar þegar hvalimir
koma upp til að blása.
Nú hefur skipið siglt í fjórtán mínútur,
þ.e.a.s. tvær sjómílur, og beðið er um hæg-
ustu ferð. Það eru sex mínútur síðan hvalur-
inn fór niður síðast. Nú byija allir að snúast
í hringi og skima hraðar kringum skipið. Nú
er þögn. Skyndilega er kallað: „Þvert á bak,
Hnúfubakur veifar sporðinum um leið og hai
Eyþór „búmmar" ekki í þetta skiptið.
Hnúfubakur hefur sig á loft. Hægra
bægslið er komið í flugstellingu.
Gusugangurinn í lendingunni er mikill.
fulla ferð.“ Hvalurinn er skammt undan og
nú er enginn í vafa um tegundina. „Það er
knöllari." Mál hvalfangaranna er að miklu
leyti ættað úr norsku, enda kenndu Norð-
menn íslendingum til verka í þessum bransa.
Hnúfubakur heitir á norsku knölhval. Sumar
tegundir era kallaðar mörgum nöfnum. Þau
íslensku era sjaldnast notuð. Við rannsókna-
mennimir erum löngu orðnir smitaðir af þessu
málfari, enda ekki ómaklegt að tala eins og
ekta hvalfangari sem hefur verið á veiðum í
marga áratugi.