Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1992, Blaðsíða 8

I auga óreiðunnar
Skegg keisarans
Við skulum setja okkur í spor ævintýranna og
segja að eitt sinni fyrir langa löngu hafí orðið
lagt af stað út í heim. Það fór fótgangandi,
en þurfti ekkert nesti, af því að orðaforði
þess var álitinn svo drjúgur.
Spumingin er þessi: Eiga
bókmenntimar að ala
börnin upp í góðum
siðum og gegna hlutverki
einhverskonar
uppeldisstofnunar eða
stríðir þetta viðhorf gegn
innsta eðli
sagnalistarinnar og er í
raun andstætt
bókmenntunum?
Eftir EINAR MÁ
GUÐMUNDSSON
En orðið hafði ekki gengið í margar aldir
þegar það tók að þreytast á göngu sinni,
svo mikið að við lá að það missti málið.
Vissi það þá ekki fyrr til en vatnahestur
stóð fyrir framan það. Hann kvaðst mundu
fylgja því hvert sem er, niður í djúp vatn-
anna og um loftin blá, því þó að þetta væri
vatnahestur gat hann líka flogið.
Við þetta léku nýir vindar um orðið. Það
fann hárið fjúka í allar áttir og straumar
djúpanna runnu um æðar þess. Það hafði
aldrei haft eins mikinn orðaforða og því
fannst afar gaman að ferðast.
En þar kom að orðið varð leitt á djúp-
hyggju vatnanna og í loftunum gerðist það
svo háfleygt að það glataði öllu jarðsam-
bandi og mundi ekki lengur hvert ferðinni
var heitið.
Það ákvað því að stíga aftur til jarðar og
ganga inn í skógana, eftir götunum og inn
í þorpin. Þegar það var orðið þreytt á göngu
sinni fékk það sér reiðhjól og hjólaði yfír
flöllin og niður dalina eða þar til hjólið var
allt komið í skrall og hvergi neina viðgerðar-
þjónustu að fá.
Sá það þá hvar reykstrókar stóðu upp úr
hraðskreiðu farartæki og jámbrautarlest
kom brunandi. Orðið hugsaði með sér: Með
þessu farartæki kemst ég fyrr á leiðarenda
og get jafnvel stytt það sem ég þarf að segja.
Og heimurinn þaut hjá, hús spruttu upp
úr jörðinni, bílar, flugvélar, skriðdrekar og
snjósleðar. Og orðið hélt áfram að ferðast
úm heiminn og er enn ekki komið á leiðar-
enda.
Soffía frænkn og ræningjarnir, Kasper, Jesper og Jónatan. Teikning eftir höf-
und leikritsins, Torbjöm Egner.
Kannski er ég kominn út á hættulega
braut, því síst ætlaði ég að fara að tala um
listir og listsköpun almennt. Það hikstar þó
í mér öll sú flokkun sem á sér stað. Menn
tala til dæmis um alvarlegar bókmenntir og
skemmtisögur, sem á sér forsendur í ann-
arri flokkun, nefnilega í hámenningu og lág-
menningu.
Þessi flokkun er auðvitað á reiki vegna
þess að alvarlegar bókmenntir geta auðveld-
lega verið skemmtilegar og skemmtisögur
alvarlegar. Eins má segja um hámenning-
una, til dæmis skáldsöguna, að hún nærist
á lággróðrinum.
Til að mynda eru flestir þeir rithöfundar
sem fæddir eru eftir seinna stríð aldir upp
við djasstónlist, rokktónlist, kvikmyndir,
glæpasögur og glens af ýmsu tagi sem varla
verður talið til menningarafreka.
Skáldskapur þýðir sköpun, en sú sköpun
á sér ekki stað í tómarúmi. Um leið og skáld-
ið dregur upp mynd af heiminum túlkar það
þennan sama heim. Gabriel Garcia Marquez
Einhvar taldi sig sjá það á fjórhjóladrifnu
torfærutæki á leið yfír hálendið, annar sagði
að það væri farið að skokka en gengi um á
nóttunni og leitaði að uppruna sínum.
n
Þannig kann það einnig að vera með bók-
menntimar, sagnalist mannanna. Það sem
eitt sinn hét því einfalda nafni saga eða
söguljóð, hefur greinst í ótal afbrigði sem
við fyrstu sýn virðast álíka tengd og vatna-
hestur og flugvél.
Allir em með sínum hætti að segja sögu.
Hún er hluti af eðli mannsins, tæki hans til
að skilja sjálfan sig og heiminn. Þegar heim-
urinn verður óskiljanlegur hættir maðurinn
að skynja ævi sína sem sögu. Hann villist í
völundarhúsi og veit ekki hver hann er af
því að saga hans er horfín.
Atvikin í lífinu em einsog ljóðlínur í sál-
inni. Við eram alla okkar ævi að tengja þær
saman. Hvemig það tekst kalla menn þroska.
En setjum nú svo að leiðangursmaður
ætlaði að fínna hina upphaflegu lind, þar
sem sagan kviknaði. Hann yrði fljótt ramm-
villtur í völundarhúsi aldanna. Framskógur
ólíkra stílbragða myndi mæta honum og
greinar og kvistir sem teygja sig í allar átt-
ir. Þegar hann kæmi á leiðarenda væri eins
víst að ekkert fæðingarvottorð myndi
finnast.
Svo margar era listastefnur nútímans að
mönnum kemur vöraúrval stórmarkaðanna
ósjálfrátt í hug. Til era fleiri gerðir af raun-
sæi en þvottaefnum og allar nýju stefnumar
í mjmdlistinni taka miklu meira pláss en
dótið í leikfangadeildinni, enda listamenn
nútímans oft á tíðum einsog litlir strákar
með flugvélamódel.
Við slíkar aðstæður er ekkert skrýtið þó
að flestum fínnist sinn fugl fagur, enda eign-
ast Iistastefnumar sfna talsmenn líkt og
stjómmálaflokkamir og nútíminn hefur
komið því svo haganlega fyrir að til eru
menn sem hafa ekkert betra við tímann að
gera en að semja stefnuskrár.
Auðvitað hlýtur það að vekja vissar spum-
ingar þegar listastefnumar era famar að
flokka listamennina eftir svipuðu mynstri
og hugmyndakerfi sljómmálanna. Þá er stutt
í kreddumar, tískustraumana sem eirð-
arlausir flæða og svikin við hinn eina og
sanna málstað.
Ef orðið velur vatnahestinn era það svik
við flugvélina. Vilji það aka um á reiðhjóli
er það höfnun á bílnum. Allt slíkt era auðvit-
að deilur um keisarans skegg og vitna að-
eins um það hvað rökftæðin hefur gert
mennina fíma með orð, en oft á tíðum ein-
sýna og jafnvel þröngsýna.
Þegar öllu er á botninn hvolft snýst listin
og listsköpunin um afstöðu til lífsins, túlkun
á mannlegri tilvera, og umhverfí hennar og
náttúra. Það er því andstætt eðli hennar að
beygja sig undir ok einhverrar stefnu sem
Iistamanninum er ætlað að lúta einsog flokk-
saga, enda velja fáir listamenn sér stefnu
með svipuðu hugarfari og aðrir föt eða bfla.
Frekar má gera ráð fyrir að listin sé
mönnunum ástríða, ástríða sem smám saman
er beisluð. Þannig spretta aðferðimar upp.
Sköpunin virkjar þær einsog foss og þyrlar
þeim inn í hringiðuna. Stefnumar tileinka
sér því listamennina, ekki síður en listamenn-
imir stefnumar.
m
orðaði það þannig, að þegar skáldið tekur
mynd af veraleikanum framkalli filman
drauma. Þetta er nokkuð skemmtileg skoðun
og ágætis lausn á deilunni um raunsæið og
hugarflugið.
En þó að raunsæið og hugarflugið sé sama
tóbakið í bókmenntunum er eilíf togstreita
þar á milli. Svo virðist sem að bókmenntim-
ar sveiflist á milli þessara póla, þó að allir
viðurkenni í orði að hvort tveggja, raunsæið
og hugarflugið, sé hvor sín hliðin á sama
peningnum.
Bömin hafa ekki síst verið fómarlömb -
eða ég ætti kannski frekar að segja tilrauna-
dýr - þessarar togstreitu. Og enn rekumst
við á flokkun, í fullorðinsbækur, ungl-
ingabækur og bamabækur. í kvikmynda-
heiminum tala menn um fjölskyldumyndir,
en þar hafa bókaútgefendur enn ekki kveikt
á geranni.
í Evrópu er bamabókin vanalega talinn
ávöxtur upplýsingastefnunnar og hjá upplýs-
ingamönnum var krafan um að kenna böm-
um eitthvað nýtilegt og ala þau upp í góðum
siðum. Rómantíkin snýr baki við þessu með
því að heija ævintýrið til vegs og virðingar.
Ævintýri rómantíkurinnar gátu vissulega
verið jarðbundin en þau gerðust oftast í ein-
hverri fymd. Raunsæisstefnan sem síðan
verður ríkjandi tekur svo aftur upp þráðinn
frá upplýsingunni og leggur mesta áherslu
á siðbætandi áhrif bókmenntanna á börnin.
Nýrómantíkin gengur svo enn lengra en
rómantíkin í höfnun sinni á siðabót raunsæis-
mannanna og leggur enn meiri áherslu á
hugarflugið og ævintýrið.
Menn þurfa ekki að vera vel að sér í bók-
menntaumræðu liðinna tíma til að sjá að
nákvæmlega sama mynstrið endurtekur sig
í umræðunni um bókmenntir ætlaðar bömum
og fullorðnum, í skáldskap og Ijóðlist. Þessi
hringur virðist óijúfanlegur, þó að ef til vill
hafí hann á seinni áram opnast í allar áttir
og sé ekki lengur hringur.
En þetta mál snýst ekki aðeins um raun-
veraleikaskyn bókmenntanna og afstöðuna
til hugarflugsins, heldur er þessi togstreita
samofín annarri, nefnilega spumingunni um
boðskap og uppeldishlutverk bókmenntanna.
Spumingin er þessi: Eiga bókmenntimar
að ala bömin upp í góðum siðum og gegna
hlutverki einhvers konar uppeldisstofnunar
eða stríðir þetta viðhorf gegn innsta eðli
sagnalistarinnar og er í raun andstætt bók-
menntunum.
I einni af hinum stórskemmtilegu endur-
minningabókum sinum, í túninu heima, lýsir
Halldór Laxness kynnum sínum af bamabók-
menntum og segir meðal annars framarlega
í kafla sem heitir einfaldlega Bamabækur:
„Hollur og lærdómsríkur lestur handa
únglíngum gekk víst illa í mig frá upphafí
og þegar ég fékk í hendur Dæmisögur Esóps
var ég ekki nógu þroskaður, og er ekki enn,
til að skilja þetta er heimsádeila á vonda
menn og ránglát yfirvöld; mér sýndist þetta
vera eitthvað um apa og ketti að vega ost.
Ég hef aldrei skilið symbólík né þesskonar
tossakver sem segir A = B. Einkanlega var
mér uppsigað við bækur ef ég fann á lesmál-
inu að í staðinn fyrir að segja mér sögu
átti að fara að kenna mér eitthvað gott. Til
dæmis byijar saga á því að segja frá ormi
sem varð að manni, og reyndar er heillandi
hugmynd; en þegar komið var dálítið frammí
lesmálið kom upp úr dúmum að þetta var
saga til að kenna manni að þekkja á klukku
og endaði á margföldunartöflunni. Slíkt er
svik og prettir í skáldsögu."
Viðhorf andstætt þessu má finna í barna-
bókmenntasögu Silju Aðalsteinsdóttur ís-
lenskar bamabækur 1780—1979, en í þeirri
bók er að fínna mýgrút af upplýsingum um
þróun bamabóka og stöðu þeirra á hveijum
tíma.
En í fyrsta kafla bókarinnar segir Silja
meðal annars: „Þegar kemur að einstökum
bókum dregur höfundur þessa rits enga dul
á þá skoðun sína á hlutverki bamabóka að
þær eigi að umfram allt að vekja böm til
umhugsunar og aðgerða, vera vekjandi og
hvetjandi, helst pólitískar og róttækar."
Hér er ekki ætlunin að beija Silju í höfuð-
ið með Halldóri eða Halldór í höfuðið með
Silju. Hér birtast hins veg;ar hin tvö andstæð
viðhorf til sagnalistar í eins hreinu og tæru
formi og hægt er að hugsa sér. Halldór vill
meina að boðskapur og kennsla séu svik og
prettir við söguna en Silja vill meina að slíkt
sé heilög skylda.
Vissulega er hægt að ræða þessi ólíku
viðhorf á grandvelli bókmenntasögunnar, en
svona hrein og tær held ég að viðhorfín séu
aldrei í raun. Ég á afar erfítt með að sjá
þann höfund fyrir mér sem sest niður og
segir við sjálfan sig: í þessu verki á ekki
að vera neinn boðskapur. Slíkur höfundur
er aðeins til sem, ef ekki sértekning, þá
undantekning. Eins er líklegt að höfundur,
sem er með opinberan sína og boðskap á
heilanum, reyni að pijóna í kringum hann
einhveija sögu. Ella gæti hann bara látið