Lesbók Morgunblaðsins - 12.08.1995, Page 6
4-
Vörður og
varðaðar
leiðir
Vörður munu aldrei taldar til stórvirkja í bygging-
arlist, en engu að síður eiga þær sér afar lang-
an aldur. Giskað hefur verið á að þær séu
meðal þess fyrsta sem fjarlægir forfeður okk-
ar á steinöld tóku sér fyrir hendur í mann-
virkjagerð. Síðan hafa menn verið að hlaða
vörður á öllum tímum sögunnar og notað
j)ær sem viðmiðun í margvíslegum tilgangi.
Á fyrri öldum voru vörður nýttar í nálægum
löndum til að merkja leiðir um fjöll og
óbyggðir, sýna landamæri og skil á milli
bújarða, benda á siglingaleiðir með strönd-
um fram og til að vísa á fengsæl fiskimið,
svo að eitthvað sé nefnt. Þessar venjur við
vörðuhleðslu fluttu landnámsmenn með sér
hingað, þegar þeir komu siglandi frá Nor-
egi, Bretlandseyjum og víðar að á 9. og 10.
öld og settust hér að.
Vörður voru af margvíslegum stærðum
og gerðum. I fyrstu hafa þær verið einfald-
ar og helst gerðar með þeim hætti að setja
einn stein upp á annan og síðan koll af
kolli. En brátt hefur mönnum lærst að vanda
meira til verksins, raða mörgum steinum
saman í þyrpingu, helst hellusteinum, og
hlaða síðan hverju steinalaginu ofan á ann-
að, þar til komin var myndarleg varða, jafn-
vel meira en mannhæðar há. Slíkar vand-
lega hlaðnar vörður gátu staðið um tugi
ára, án þess að haggast, og jafnvel öld fram
af öid, svo sem dæmin sanna.
Varðaðar Leiðir Frá
Landnámi
Landnámsmenn íslands komu að auðu
landi og óbyggðu að mestu. Fyrstu árin í
nýju landi hafa farið í að kanna næsta
umhverfi á hveijum stað og síðan í fram-
haldi af því að leitá hagkvæmra leiða milli
byggða. Fyrst í stað könnuðu menn hinar
skemmri leiðir, en fljótlega lögðu þeir land
undir fót til að leita leiða milli landshluta.
Líður þá ekki á löngu, þar til þeir þekkja
deili á helstu hálendisleiðum um landið þvert
og endilangt. Að sjálfsögðu urðu þessir land-
nemar að sýna mikla gætni og varúð, þegar
þeir fóru um fjöll og óbyggðir í landi sem
þeir þekktu lítið sem ekkert til. Þess vegna
merktu þeir gjarna leiðir sínar með því að
hlaða vörður, enda gijót tiltækt næstum
Frásagnir af
hálendisferðum manna
ná aftur til
landnámsaldar og fyrsti
nafngetni íjallvegurinn
var Kjalvegur, leiðin
milli Langjökuls og
Hofsjökuls. í þessum
sögum er þess getið að
landkönnuðirnir merktu
leiðir sínar með því að
hlaða vörður.
EftirJÓN R.
HJÁLMARSSON
ÓLAFSVÖRÐUR á Stóraandi, kenndar við Ólaf Hjaltason, biskup á Hólum
1552-1569, og eru því með elztu mannvirkjum í landinu.
Ljósm.: Grétar Eiríksson, 1987.
hvarvetna á ijöllum. Slík leiðarmerki komu
sér vel til að rata sömu leið tilbaka og þá
ekki síður fyrir hina sem á eftir komu.
Frásagnir af hálendisferðum manna ná
aftur til landnámsaldar og fyrsti nafngetni
fjallvegurinn var Kjalvegur sem er leiðin frá
Norðurlandi til Suðurlands, milli Hofsjökuls
og Langjökuls. Og í þessum sögum er þess
getið að landkönnuðirnir merktu leiðir sínar
með því að hlaða vörður. Má því eiginlega
slá því föstu að vörðuhleðsla sé nokkuð
jafngömul mannabyggð í landinu.
í Landnámu segir frá manni er Hross-
kell hét. Hann nam Svartárdal í Skagafirði
og bjó á Ýrafelli. Þræll hans hét Roðrekur
og hann sendi Hrosskell upp eftir Mæli-
fellsdal í landaleitan suður á fjöll. Þrællinn
kom til gils þess er verður suður frá Mæli-
felli og heitir nú Roðreksgil. Þar setti hann
niður staf nýbirktan, er þeir kölluðu Land-
könnuð, og eftir það snýr hann aftur. Um
þessa ferð Roðreks frétti Vékell landnáms-
maður hinn hamrammi á Mælifelli og fór
þá sömu leið suður á fjöll. Hann komst
nokkru lengra og náði til hóla þeirra er nú
heita Vékelshaugar. Hann skaut milli haug-
anna, en áneri síðan aftur.
En er Eiríkur Hróaldsson, hinn göfugi
landnámsmaður á Hofi í Goðdölum, frétti
af ferðum Vékels, sendi hann þræl sinn
suður á fjöll, er hét Rönguður. Hann kom
suður til Blöndukvísla og fór þá upp með á
þeirri, er fellur fyrir vestan Hvinveijadal,
og vestur á hraunið milli Reykjavalla og
Kjalar. Þar kom hann á manns spor og
skildi að þau lágu sunnan að. Hann fór þá
ekki lengra suður í það sinn, heldur nam
staðar og hlóð vörðu þá sem nú heitir Rang-
aðarvarða, áður en hann sneri aftur. Eiríkur
á Hofi gaf honum frelsi fyrir ferðina og upp
úr þessu hófust mannaferðir um hálendið
milli Norðurlands og Suðurlands.
Þannig segir Landnáma frá fyrstu
mannaferðum um Kjalveg og öruggt má
telja að brátt hafi vörðum fjölgað svo, að
Rangaðarvarða hafi aðeins verið ein af
mörgum á þessu fjölfarna hálendisvegi. En
elsta heimild um mannaferðir á Sprengi-
sandsleið er að finna í Njálu. Þar segir að
Kári Sölmundarson hafí fengið Björn hvíta
Kaðalsson í Þórsmörk til að bera það út að
hann mundi hafa riðið norður Gásasand til
fundar við Guðmund ríka á Möðruvöllum.
Þóttist hann með þessu vilja forða sér frá
brennumönnum, en raunar var hann aðeins
að villa um fyrir óvinunum. Talið er fullvíst
að átt sé við Sprengisand, þegar talað er
um Gásasand, og virðist þetta þá hafa ver-
ið þekkt leið. Ekki er þó getið um vörður,
en gera má ráð fyrir að snemma hafi sh'k
leiðarmerki komið til þar á hálendinu.
Ekki er heldur getið um vörður, þegar
Sámur Bjarnason fór af Jökuldal, vestur
um Möðrudalsöræfi og til Herðibreiðstungu
og í Króksdal og suður á Sand. Loks kom
hann svo með mönnum sínum ofan í Sauða-
fell og hélt þaðan vestur til Þingvalla, þar
sem hann sótti Hrafnkel Freysgoða til sekt-
ar fyrir drápið á Einari Þorbjarnarsyni,
smalamanni hans. Vafalaust hefur Sámur
haft eitthvað til að miða við í ferð sinni og
trúlega hefur Sprengisandur snemma verið
varðaður, þótt ekki fari sögum af.
í lýsingu Eiríks Hafliðasonar frá því um
1740 eru að minnsta kosti nefndar vörður
á Sprengisandi. Þar nefnir hann stað á
sandinum sem hann segir að heiti Sveinar
og „eru þar klappir með nokkrum vörðum“.
Nálægt Fjórðungsvatni, að því að talið er,
segir hann að sé sandslétta sem Sprengir.
heitir og að þar nálægt sé „Beinakerling,
stór varða og stendur mitt á milli 24 dætra
sinna“, og trúlega hafa þær vörður verið
fomar. Leifar af þessum umgetnu vörðum
í lýsingunni frá 1740 telur Björn Jónsson,
læknir í Swan River í Kanada, sig hafa
fundið á Sprengisandi fýrir nokkrum árum.
En þess ber að geta að hin upphaflega leið
um Sprengisand lá löngum miklu vestar en
bílaslóðin nú á dögum.
Leifar af ævagömlum vörðum við hálend-
isleiðir hafa og fundist á Vatnahjalla og við
Eyfirðingaveg, norðan Hofsjökuls, og einnig
hér og þar í Ódáðahrauni, þar sem Skál-
holtsbiskupar og aðrir embættismenn fóru
um til Austurlands eftir hinni fornu Sáms-
leið eða Austfirðingar á leið til Alþingis og
annarra erinda. Þessi ummerki í Odáða-
hrauni hafa þeir Ólafur Jónsson, tilrauna-
stjóri á Akureyri, Jón Sigurgeirsson frá
Helluvaði og fleiri staðfest með rannsóknum
til margra ára.
Vörður Sem Eyktamörk
En frá elstu tímum voru vörður ekki að-
eins hlaðnar upp til að auðkenna leiðir eða
KONUNGSVARÐAN á Holtavörðuheiði, hlaðin til
minningar um heimsókn dönsku konungshjónanna
1936. Ljósm.: Björn Jónsson.
VEL HLAÐIN varða á Útfjalli. Strútur og Eirík-
sjökull í baksýn. Ljósm.: Björn Þorsteinsson.