Lesbók Morgunblaðsins - 05.10.1996, Blaðsíða 4

-
BJÖRN Jónsson um þrítugt.
KARLS,SONUR
ÆVINTYRISINS -
HARMSÖGULEG
HETJA
EFTIR SVEIN SKORRA HÖSKULDSSON
Björn Jónsson ísafoldarritstióri fæddist 8. október,
1846 og því eru liðin 150 ár frá fæðingu hans
eftir þrjá daga. Björn setti mikinn svip á samtíma
sinn7 báðum megin við aldamótin. Isafold kom fyrst
út 1874 og ráóherra varó Björn 1909, upphefó
sem veitti honum nokkra gleði, en líka ærió mótlæti.
i
Pólitík er að vilja, sagði Olof
Palme. Hugrekki taldi John
F. Kennedy vera meginein-
kenni mikilhæfra stjórnmála-
manna. Björn Jónsson var
gæddur sterkum vilja og miklu
hugrekki. Hann hófst líka til
mikilla valda í stjórnmálalífi
þjóðar sinnar. Samt er saga hans um margt
mörkuð lögmálum harmleiksins. Hún er senn
í ætt við ævintýrið um karlssoninn, sem vann
prinsessuna og konungsríkið, og við sögu
hetjunnar sem óvitandi vinnur að falli
sjálfrar sín - Ödipus konungur, Njáll á
Bergþórshvoli. Klassísk írónía, kaldhæðni
örlaganna. Samt er hann líklega skyld-
astur Móse, sem leiddi lýð sinn yfir
eyðimörkina, en þeim mun harmrænni,
að Móses dó áður en hann þyrfti að
glíma við lífsvanda Fyrirheitna lands-
ins, en Björn Jónsson féll á glímuteigi
við óleystan vanda.
II
Hann fæddist 8. okt. 1846 í
Djúpadal í Gufudalssveit í Barða-
strandarsýslu, elsta barn hjónanna
Sigríðar Jónsdóttur og Jóns Jóns-
sonar hreppstjóra. Þau eignuðust
tólf böm og komust sex þeirra til
fullorðinsára. Svo telja heimildir að
foreldrar Björns hafí búið við sæmi-
lega góð efni og menningarbragur
mun hafa verið meiri á heimilinu
en títt var. Jón Jónsson hafði verið
forgöngumaður um stofnun lestrar-
félags, hins elsta þar um slóðir, og
voru bækur þess varðveittar í
Djúpadal. Fermingarfræðslu sína
hlaut Björn hjá séra Ólafi E. John-
sen, mági Jóns forseta Sigurðssonar,
á Stað á Reykjanesi, en hann þjónaði
þá Gufudalsprestakalli. Séra Ólafi þótti
pilturinn gáfaður og tók hann til náms
í tvo vetur 1859-61. Síðan kom hann
honum til undirbúnings latínuskóla-
göngu einn vetur til séra Sveins Níelsson-
ar á Staðastað.
Síðar á ævi einkenndust lífsviðhorf
Björns Jónssonar af djúpri siðferðilegri al-
vöru og trúrækni og má virðast líklegt að
þar gæti að einhveiju leyti uppeldisáhrifa frá
þessum höfuðklerkum. Þó að trúarefasemda
hefði gætt hjá séra Ólafi ungum var hann,
þegar hér var komið sögu, strangur í rétttrún-
aði sínum og skrifaði mági sínum, Jóni for-
seta, m.a. um eina af bókum Magnúsar Ei-
ríkssonar guðfræðings:
Nú þykir mér Magnús bróðir vor vera far-
inn að færa sig upp á skaftið í þjónustu
djöfulsins. Ég kenni í bijóst um aumingj-
ann að vera orðinn svona villtur. Ó, hvílík-
an óttalegan skaða getur hann ollað kristn-
inni, verði bók hans ei hrakin. En mér
þykir það ekki nóg. Ég vil láta brenna á
báli öll expl. bókarinnar, svo sem fæstar
sálir villist af trúnni fyrir hana.
Föður sinn missti Björn sumarið 1863 og
settist svo í Lærða skólann um haustið. Móð-
ir hans lést vorið eftir. Eftir það var hann á
vegum séra Ólafs á Stað sem með fleiri góð-
um mönnum styrkti hann fjárhagslega til
skólagöngu. Björn lauk stúdentsprófi vorið
1869 með mjög hárri einkunn. Var hann efst-
ur á prófinu sinna bekkjarbræðra og voru
þar þó engir aukvisar. Næstur honum kom
Björn M. Ólsen, síðar fyrsti rektor Háskóla
íslands. Sakir féleysis treystist Björn ekki til
að fara til náms við Kaupmannahafnarhá-
skóla um haustið og mun hafa hvarflað að
honum að innritast í Prestaskólann, en næsta
vetur dvaldist hann í Flatey á Breiðafírði við
kennslu. Haustið 1870 sigldi hann svo til
Kaupmannahafnar og skráðist í lögfræði við
háskólann.
Á sömu misserum og Björn Jónsson bjóst
til háskólanáms voru uppi nokkrar pólitískar
hræringar. Á héraðsfundi á Stórutjörnum í
Ljósavatnsskarði vorið 1870 lagði Tryggvi
Gunnarsson fyrstu drög að stjórnmálasam-
tökum er endanlega voru stofnuð sem flokk-
ur sautján þingmanna á Alþingi 1871 og hlutu
nafnið íjóðvinafélag. Var því í öndverðu
ætlað að vera stuðningsflokkur Jóns Sigurðs-
sonar í kröfum hans um stjómarfarslegt
sjálfsforræði íslendingum til handa. Þegar
Jón kom heim af þingi haustið 1871 kallaði
hann saman ritnefnd Nýrra félagsrita og
kynnti nefndarmönnum lög íjóðvinafélags-
ins. í framhaldi af því var svo stofnuð sér-
stök deild félagsins í Kaupmannahöfn og
hlaut hún nafnið Atgeirinn. Fyrsti forseti
hennar var kjörinn hinn ungi laganemi Björn
Jónsson, en á honum hafði Jón Sigurðsson
fengið gott álit.
Félagsmenn í Atgeimum voru fyrst og
fremst íslenskir stúdentar í Kaupmannahöfn
en einnig verslunarmenn sem þar dvöldust
Iangdvölum vegna viðskiptasambanda sinna.
Tvö vom þau mál, hvort öðm skyld, sem
Geirungar vildu einkum leggja lið: stofnun
þjóðmálablaðs og ritun greina í erlend blöð til
styrktar málstað íslendinga í sjálfstæðisbarátt-
unni. Sömdu þeir og birtu allmargar slíkar
greinar og telur Lúðvík Kristjánsson að Björn
væri höfundur að einni þeirra. Önnur ritstörf
Björns á þessum Hafnarámm hans voru þau
að hann samdi tvo árganga Skírnis og all-
langa grein, „Um lagaskóla á íslandi", í Ný
félagsrit 1872. Öll þessi félagsmálastarfsemi
og ritstörf hlutu að koma niður á námi Björns
og þegar Garðstyrk hans þraut eftir fjögur
ár hvarf hann próflaus heim til íslands 1874.
III
Áhugi Geirunga á því að stofna nýtt þjóð-
málablað stafaði einkum af því að þeim þótti
hið gamla málgagn frelsisbaráttunnar,
Þjóðólfur, orðið lint í sóknum undir rit-
stjórn Jóns Guðmundssonar. Frá því um
miðja öldina höfðu stjórnskipunin og
íjárhagsmálin verið megininntak
stjórnmálabaráttu Jóns Sigurðssonar
og fylgismanna hans og stundum
komist nokkurt los á fylkingar. Jón
hafði uppi mun harðari kröfur en
aðrir á hendur Dönum um fébætur
er löggjafar- og fjárveitingarvald
yrði fært til íslendinga sjálfra. í
fjárhagsmálinu höfðu þeir nafnar
ekki orðið samstiga og ekki heldur
um leiðir til að vinna bug á fjár-
kláðanum sem upp úr miðri öld-
inni var mikil vá í búskap lands-
manna.
Þó að eindregnustu stuðnings-
mönnum Jóns Sigurðssonar fynd-
ist Þjóðólfur naumast nógu skel-
eggt málgagn þótti stjórnvöldum
meira en nóg um sóknhörku hans
og voru nokkur blöð stofnuð hon-
um til höfuðs, en urðu skammlíf.
Á þriðja fjórðungi 19. aldar var
Alþingi einungis ráðgefandi þing
og Danir hjuggu á sjórnskipunar-
deiluna með setningu svonefndra
stöðulaga 1871 og í framhaldi af
þeim með setningu stjórnarskrár
1874 sem veitti Alþingi takmarkað
löggjafarvald og fjárveitingarvald.
Undir forystu Jóns Sigurðssonar
mótmælti Álþingi stöðulögunum, en
stjórnarskránni var tekið þrátt fyrir
ýmsa veigamikla annmarka sem á henni
voru fundnir. Eftir stöðulögunum hafði
verið stofnað embætti landshöfðingja í
stað stiftamtmanns og var hann æðsti
embættismaður konungs á íslandi og fulltrúi
hans gagnvart Alþingi. Eftir stjórnarskrána
1874 var þinginu skipt í tvær deildir og var
helmingur þingmanna í efri deild skipaður
af konungi, nefndir konungkjörnir. Þannig
höfðu stjórnhollir þingmenn stöðvunarvald á
Alþingi. Fyrstu tvo áratugina eftir setningu
stjórnarskrárinnar er naumast unnt að tala
um eiginlega flokkaskiptingu á Alþingi. Ann-
ars vegar voru hinir þjóðkjörnu þingmenn.
Hins vegar landshöfðingi og konungkjörnir,
oftar en ekki grónir embættismenn. Þessar
voru þær pólitísku aðstæður sem biðu Björns
Jónssonar er hann hvarf próflaus heim frá
laganámi sumarið 1874.
IV
Misserin á undan höfðu orðið töluverðar
hræringar í fábreyttum blaðaheimi íslend-
inga. Einhver mesti eldingameistari og
þrumufleygir íslenskra blaðamanna fyrr og
síðar, Jón Olafsson, flýði land til Noregs vor-
ið 1870 eftir að hann hafði verið ákærður
fyrir kvæðið „íslendingabrag" sem hann birti
í blaði sínu Baldri. Eftir heimkomu sína stofn-
aði hann blaðið Göngu-Hrólf og sumarið 1873
hlaut hann fangelsisdóm fyrir meiðyrði um
Hilmar Finsen landshöfðingja og flýði þá aft-
ur land og nú til Ameríku. Um sömu mundir
og Göngu-Hrólfur hvarf af sviðinu hóf nýtt
blað göngu sína í Reykjavík og nefndist Vík-
verji. Ritstjóri þess var Páll Melsted sagn-
fræðingur en mikill ráðamaður um útgáfuna
var Jón Jónsson ritari landshöfðingja. Þessu
blaði lýsti Jón forseti svo við Konráð Maurer
um haustið: „Á botninum er stefna blaðsins
án efa dönsk, en ofaná er hún íslensk, af
þeirri tegund, sem danskir íslendingar hafa.“
Til þeirra tíðinda dró og um útgáfu Þjóðólfs
að vorið 1874 keypti séra Matthías Jochums-
son skáld blaðið af Jóni Guðmundssyni og
fékk til þess fjárstuðning enska únítaraprests-
ins Roberts Spears fyrir tilhjálp Eiríks Magn-
ússonar í Cambridge. Þegar Jón Sigurðsson
frétti af eigendaskiptunum skrifaði hann Ei-
ríki að hann „vildi bara að Matthías væri
dálítið fastari í rásinni.” Það var því ekki að
undra þó að eindregnum fylgismönnum Jóns
Sigurðssonar eins og Geirungum þætti þörf
á nýju, skeleggu málgagni í þjóðfrelsisbarátt-
unni.
1 desemberbyijun 1873 höfðu sjö menn í
Reykjavík bundist samtökum er þeir nefndu
Þjóðblaðsfélagið. Telur Lúðvík Kristjánsson
að frumkvöðull þess hafí verið Pétur Eggerz
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. OKTÓBER 1996