Lesbók Morgunblaðsins - 17.05.1997, Blaðsíða 3

LESBðK MOHGl \BL\I)SI\S ~ MEW1\G I.ISIIH
19. TÖLUBLAÐ - 72. ÁRGANGUR
EFNI
Samgöngur
í Rangárþingi tóku miklum breytingum
með Þjórsárbrúnni 1895. Eftir það varð
Þjórsártún áfanga- og samkomustaður og
flutningur og fólk komst með fjórhjóluð-
um vögnum þangað og síðan að Ægisíðu,
sem varð merkur áfangastaður þar til
Eystri-Rangá var brúuð. Næsti áfanga-
staður varð Eystri-Garðsauki í Hvol-
hreppi, en einnig Dalsel þar til Markar-
f\jót var brúað. Um samgöngutæki og
áfangastaði í Rangárþingi skrifar Pálmi
Eyjólfsson.
Menningarritstjóri
Sydsvenska Dagbladet, Nils Gunnar Nils-
son, er áberandi persóna í sænsku menn-
ingarlífi og á meðal annars sæti í
UNESCO, menningarmálastofnun Sam-
einuðu þjóðanna. Hann hefur oft sótt okk-
ur heim og er mikill Islandsvinur, eins
og fram kemur í samtali hans og Einars
Arnar Gunnarssonar.
Kirkjulistahótíð
hefst í Hallgrímskirkju á morgun. Tónlist
skipar þar veglegan sess og verða m.a.
frumflutt verk íslenzkra tónskálda. Ný-
sköpun fyrir nýjar kirkjur á höfuðborgar-
svæðinu hefur farið fram á vegum hátið-
arinnar. Að vísu er það allt á hugmynda-
stigi, en niu listamenn hafa verið valdir
til að gera tillögur um listaverk í jafn-
margar kirkjur og með nýrri tækni er
hægt að skanna tillögur inn á myndir úr
kirkjunum, svo sjá má hvernig verkin
mundu líta út.
Tunglskinseyjan
heitir kammerópera Atla Heimis Sveins-
sonar sem sýnd var í Peking á dögunum
og verður frumsýnd hér heima, í Þjóðleik-
húsinu, á miðvikudaginn. Súsanna Sva-
varsdóttir fór til Peking og fylgdist með
óperuuppsetningunni þar og hún hefur
líka fylgzt með undirbúningi frumsýning-
arinnar hér heima.
Kvikmyndafór
í fimmtíu ár kallar Arnaldur Indriðason
grein sína um alþjóðlegu kvikmyndahátíð-
ina í Cannes, sem nú er haldin í 50. sinn.
Daginn sem fyrsta kvikmyndahátíðin í
Cannes í Frakklandi hófst, þann 1. sept-
ember árið 1939, braust seinni heimstyij-
öldin út og hátíðinni, var svo aflýst eftir
að Hitler réðst inn í Pólland. Það var
svor ekki fyrr en eftir stríðið, að Cannes-
hátíðin komst á laggirnar til frambúðar.
Forsíóumyndin: Tillaga Siguróar Örlygssonar aó kirkjulistaverki í Hjallakirkju.
DAVÍÐ STEFÁNSSON
SÁLMUR
BÓKASAFNARANS
- BROT -
Frá barnæsku var ég bókaormur,
og bækumar þekkja sína.
Það reynist mér bezt, sé regn og stormur,
að rýna í doðranta mína.
Og þegar ég frétti um fágætan pésa,
þá fer um mig kitlandi ylur.
Að eigin bækur sé bezt að lesa
er boðorð, - sem hjartað skiiur.
Hver einasta bók er með þökkum þegin,
en það er oft mesti galdur
að klófesta þá, sem er koparsiegin
og komin á háan aidur.
Ef gömul spennsli frá spjöldum hanga,
er spássían hrein og varin.
Verst er að sjá sér úr greipum ganga
þann grip, sem er bezt með farinn.
Á gömlum bókum, mæddum og máðum,
þarf mildum höndum að taka.
Ef blett á að þvo af blöðum snjáðum,
má bókina ekkert saka.
Úr landi er sá með réttu rækur,
sem rífur bók sökum elli.
Með heilagri lotningu handleik ég bækur
frá Hólum og Núpufelli.
Ég get ekki skilið þá skýjaglópa,
er Skálholtsbókunum farga.
Af rotnum skræðum ég ryki sópa
og reyni þeim allt til bjarga.
Eg hagræði lúnum Hrappseyjarblöðum
og handleik aldrei i flaustri
blöð frá Leirá og Beitistöðum
né bækur úr Viðeyjarklaustri.
Dovíó Stefánsson kenndi sig jafnan við Fagraskóg í Eyjafirði þar sem hann var
fæddur 1895 og var þess sérstaklega minnst í lesbók á síðosta ári. Davíð varð
snemma ástsælt skáld. Hann átti heima á Akureyri og þar lézt hann 1964.
RABB
TÆKNITIL AÐ
SKAPA MANN
EKKINGU á erfðaefni
mannsins hefur fleygt fram
á síðustu árum. Sú þekking
hefur gert menn læsa á þær
upplýsingar sem felast í
litningum okkar. Sumar
þessara upplýsinga varða
orsakir erfðasjúkdóma og
miklar vonir eru bundnar við að takast
muni að lækna þá í auknum mæli á kom-
andi árum. En sú áherzla sem nú er lögð
á erfðafræðilega þætti elur líka á hugsun-
arhætti sem full ástæða er til að vara við.
Þeir sem hvað áfjáðastir eru í að ljúka upp
erfðamengi mannsins líta sumir svo á að
manneskjan sé lítið annað en afurð erfða-
vísanna. Þessi mannskilningur dregur ekki
einungis úr frelsi og ábyrgð einstaklinga
heldur kyndir hann jafnframt undir við-
leitni til þess að taka mannlífið tæknilegum
tökum. Hugmyndir af þessu tagi hafa náð
hámarki í vangaveltum um einræktun
manna. Til að varpa ljósi á þá tækni-
hyggju sem hér er á ferðinni ætla ég að
hugleiða þrjú tilefni sem menn gætu haft
til að einrækta manneskju.
Fyrsta tilefnið kenni ég við mannkyn-
bætur, en með því á ég við hvers konar
viðleitni sem miðar skipulega að fram-
leiðslu þekktra „æskilegra" einkenna, s.s.
greindar, fegurðar, sterklegrar líkams-
byggingar eða jafnvel löghlýðni, svo dæmi
séu nefnd af handahófi. Rök gegn erfðabót-
um á mönnum eru mörg og þung. Sumir
benda á að ógerlegt sé að ákvarða hvað
séu æskileg einkenni í fari manna. Það er
eitt að benda á ákveðna erfðafræðilega
galla sem við viljum vera án; það er annað
að segja fyrir um hvernig góðir einstakling-
ar eigi að vera. Sjálfur held ég að við
höfum sæmilega hugmynd um hvaða kost-
ir prýða góðar manneskjur, en tel að frá-
leitt sé að leita þeirra eingöngu í erfðasam-
setningu þeirra. Hugmyndir okkar um
gott fólk eru óaðskiljanlegar frá hugmynd-
um um margvíslegan persónuþroska sem
virðist velta að verulegu leyti á þáttum
öðrum en erfðafræðilegum. Hér er um að
ræða hæfileika og mannkosti sem þroskast
í mannlegum samskiptum, félagsmótun og
uppeldi. Sé þetta rétt þá veita erfðatækni-
legar mannkynbætur enga tryggingu fyrir
betra mannlífi, kærleiksríkari samskiptum
þar sem við virðum mannlífið í sínum fjöl-
breytilegustu myndum. Öðru nær: ná-
kvæmt „gæðaeftirlit" með því hvers konar
einstaklingar kæmu í heiminn myndi í raun
setja hömlur á þá þætti sem öðrum fremur
stuðla að mannlegum þroska, en það eru
frelsi og ábyrgð einstaklinga og gagnkvæm
umhyggja þeirra. Og þótt ekki sé farið að
einrækta fólk eru þetta ekki innantómar
vangaveltur. Greining erfðagalla á fóstur-
stigi er þegar farin að stuðla að því að
einungis „gallalausir" einstaklingar fæðist
í þennan heim.
Annað tilefni sem mætti hugsa sér til
að einrækta manneskju væri freistingin
að eiga sjálfan sig til vara, ef svo sérkenni-
lega má komast að orði. Menn myndu þá
láta einrækta sjálfa sig til þess að nota í
varahluti þegar líffærin byija að bila. Þessi
hugmynd vitnar um þá firru að líta svo á
að einræktaður einstaklingur verði ná-
kvæmt afrit annarrar manneskju, annað
eintak hennar en ekki sjálfstæður einstakl-
ingur. Frá siðferðilegu sjónarmiði er hug-
myndin forkastanleg. Ef til þess kemur
að mannvera verði einræktuð þá ber vita-
skuld að auðsýna henni sams konar sið-
ferðilega virðingu og hverri annarri mann-
eskju.
Þriðja tilefnið sem ég vil gera að umtals-
efni er að einræktun gæti verið notuð til
að bæta fólki þann missi sem líkast til er
sárastur í mannlífinu - sem sé missi barns.
Ég ætla ekki að fjölyrða um það hvaða
aðstæður gætu orðið til þessa, en það má
rétt ímynda sér löngun syrgjandi foreldra
til þess að endurheimta látið barn sitt. Um
leið og þetta væri e.t.v. skiljanlegasta til-
efnið af þeim sem ég velti hér upp þá er
það jafnframt vísbending um hvað alvar-
legustu hætturnar sem eru samfara hug-
myndinni um einræktun manna. Hér á ég
við þá freistni sem menn geta fallið i að
leita tæknilegra leiða til að sigrast á sorg-
inni og jafnvel dauðanum. Þetta er hættu-
legt af ýmsum ástæðum. Ein er sú að
sorgin og dauðinn eru óijúfanleg frá þeim
þáttum sem gefa mannlífínu gildi og merk-
ingu. Við syrgjum annað fólk vegna þess
að það er einstakt og samskiptin við það
hafa auðgað líf okkar, og sú vitneskja að
manneskjunni sé skammtaður afmarkaður
tími hér á jörð er stöðug áminning um
gildi þessa jarðlífs. Það ertómhyggja af
versta tagi að leitast við sigrast á þessum
tilvistarskilyrðum mannsins, t.d. með því
að líta svo á að maður komi bókstaflega
í manns stað með einræktun. Sú hugmynd
að hægt sé að fá annað barn í skiptum
fyrir hið látna er ekki einungis hættuleg
tilraun til að stríða gegn tilfinningalegu
og sálrænu eðli mannsins heldur einnig til
marks um það að manneskjan öðlist skipta-
gildi fremur en að hún sé ómetanleg í sjálfu
sér. Þessi hugsunarháttur er í raun skilget-
ið afkvæmi þeirrar tæknihyggju sem vill
yfírfæra tæknilega hugsun yfír á öll svið
mannlífsins.
Með einræktun mannsins væri stigið
afdrifaríkt skref í þá átt að umbreyta nátt-
úrlegum gangi líf sins í tæknilegt fram-
leiðsluferli sem á að lúta áformum og út-
reikningum manna. Menn ana áfram í
þeirri trú að allt geti orðið viðráðanlegt
og til að búa í haginn fyrir tæknivaldið
verður að hlutgera hið mannlega og láta
það lúta framleiðslulögmálum. Menn vilja
dirka upp leyndardóma lífsins og leggja
þá undir tæknivald sitt. Þegar að þessum
mörkum er komið er orðið erfitt að greina
á milli siðferðilegra og trúarlegra rök-
semda. Ekki trúarlegra í þeim skilningi
að gengið sé útfrá tilvist Guðs, heldur frem-
ur á þann hátt að maðurinn eigi ekki að
setja sig í það sæti sem einungis Guð get-
ur skipað. Þessi skilningur krefstþess að
menn viðurkenni sínar eigin takmarkanir
og fávizku í-þeim efnum sem hér um ræð-
ir. í því er mannleg vizka iðulega fólgin,
sem og í því að halda að sér höndum -
fíkta ekki við hluti sem menn ráða ekki
við og vita ekki hvert munu leiða. Þess
vegna fínnst mér fátt verra í þessari um-
ræðu en þegar sagt er: Nú er þetta hægt
og þá verður það gert; þetta er einfaldlega
framtíðin. Við eigum ekki að láta framtíð-
ina ráðast af blindri tæknihyggju, heldur
móta hana af viti og varkárni.
VILHJÁLMUR ÁRNASON.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 17. MAÍ1997 3