Alþýðublaðið - 30.12.1989, Blaðsíða 10

10
Laugardagur 30. des. 1989
Evrópa og umheimurínn á tímamótum:
Hinar miklu breytingar og umskipti sem átt hafa sér staö í Evr-
ópu 1989 vekja aö sjálfsögöu upp spurningar um framhaldið.
Hvernig mun hin nýja Evrópa framtíðarinnar verða? Hvaöa
áhrif mun hin nýja Evrópa hafa á stórveldin og heiminn í heild?
Og ekki síst: Hver veröa hin nýju verkefni þjóöanna þegar
kalda stríöinu hef ur linnt og útrýmingarhættan virðist vera liö-
in hjá?
hinni nýju fimm ára áætlun Sovét-
ríkjanna sem Sovétleiðtoginn lagði
fram fyrir tveimur vikum, sem
bendir til þróunar til opins markaðs-
kerfis eða nýtilegra gjaldeyrisskipta
við umheiminn.
IMeyslubyltingin gróf
Hrun hins stalíníska kommún-
isma í A-Evrópu eru gleðitíðindi. Ef
við hins vegar skyggnumst inn í
framtíðina og reynum að sjá fyrir
okkur hvað næsti og síðasti áratug-
ur 20. aldarinnar ber í skauti sér, er
hins vegar umdeilanlegt hvort fall
kommúnismans i A-Evrópu boði
einungis gleðifregnir. Ný vandamál
og verkefni taka við í nýjum heimi.
Ný vandamál munu skapast í kjöl-
far þeirrar uppstokkunar sem nú á
sér stað í Evrópu. Hvaða áhrif hefur
uppstokkun Evrópu á afvopnunar-
mál og jafnvægið milli austurs og
vesturs? Hvert veröur hlutverk
hernaðarbandalaganna í framtíð-
inni? Hver veröa samskipti ein-
stakra NATO-ríkja og ríkja Varsjár-
bandalagsins, bæði innan hernaðar-
bandalaganna sjálfra og þeirra á
millum?
Þótt kálda stríðinu sé lokið, er enn
klaki í jörðu. Bæði austur og vestur
þurfa að halda áfram afvopnuninni
án þess að ytri óstöðugleiki trufli
gang mála. Enn er öflugur liðsstyrk-
ur Bandaríkjamanna og Sovét-
manna á evrópskri jörð. Það mun
taka tíma þangað til að hann verður
allur á brott.
Önnur spurning vaknar í þessu
sambandi: Hvernig verður umhorfs
í Evrópu þegar stórveldin Sovétrík-
in og Bandaríkin standa ekki grá
fyrir járnum gegn hvort öðru í
hjarta meginlandsins? Mun Evrópu-
búum takast að koma jafnvægi á sín
eigin mál, þannig að friður og ör-
yggi ríki?
Stöðnun í Sovét
Hin hraða lýðræðisþróun í Aust-
ur-Evrópu sem á að sjálfsögðu rætur
sínar að rekja til umbótastefnu Gor-
batsjovs, vekja eðlilega þá spurn-
ingu, hver verði framtíð Sovétríkj-
anna. Ljóst er, að lýðræðisþróunin í
Sovétríkjunum verði mun hægari
og flóknari en í Austur-Evrópu. Það
er margt sem kemur til. I fyrsta lagi
eru orðin lýðræði og fjölflokkakerfi
nær óþekkt í rússneskri sögu. Sovét-
ríkin breyttust úr lénsveldi keisara-
dæmisins í einræði kommúnismans
á einni nóttu. Kommúnisminn þró-
aðist hratt frá kenningum Leníns og
Marx um alræði öreiganna í alræði
forystunnar og embættiskerfisins.
Lýðæðislegri hefð er því ekki fyrir
að fara í Sovétríkjunum.
í öðru lagi á Gorbatsjov og sov-
éska þjóðin í baráttu við efnahag
sem er í molum. Umbótastefnan
hefur ekki skilað aukinni velferð
eða betri kjörum heima fyrir. Það er
heldur varla von. Gorbatsjov hefur
Ingólfur Margeirsson
skrifar:
ekki ráðist til atlögu gegn hinu sósí-
alíska efnahags- og framleiðslu-
kerfi. Hann hefur hvatt til virkari
þátttöku fólks í vinnu, gælt örlítið
við frjálsari form eins og að leyfa
svonefnd sameignarfélög og leyft
tilraunir með frjálsa sölu vara, t.d.
landbúnaðarafurða. Þessi tilrauna-
starfsemi hefur hins vegar ekki haft
nein áhrif á þjóðarframleiðsluna
eða kerfið sem slíkt. Enn sem fyrr
eru Sovétríkin ryðguð föst í stal-
íníska framleiðslukerfinu sem
byggði í grófum dráttum á þunga-
iðnaði og útflutningi á hráefnum og
samyrkjubúskap sem sjá á iðnverka-
fólki og borgarbúum fyrir landbún-
aðarafurðum og kjöti. Og enn sem
fyrr er rúblan ónýtur gjaldeyrir utan
Sovétríkjanna.
Og sem dæmi um íhaldssemi Gor-
batsjovs heima fyrir, er ekkert í
undan kommúnismanum
Bandaríski hagfræðingurinn
John K. Galbraith segir í nýlegri
grein í breska blaðinu The Guardi-
an, að stalíníska hagkerfið hafi átt
þrjú skeið. Fyrstu tvö skeiðin hafi
heppnast mjög vel. Hið miðstýrða
efnahagskerfi hafi byggt upp sterkt
heimsveldi úr upplausn og rústum
keisarakerfisins sem komið var að
fótum fram. Á fyrsta hagskeiðinu
var lagður grunnur að almennu
menntakerfi og skipulagðri fram-
leiðslu í formi áætlanabúskapar.
Annað hagskeiðið hafi staðið allt frá
valdatöku Stalíns og fram til sjötta
og sjöunda áratugarins, þar sem hið
miðstýrða efnahagskerfi skóp vold-
ugt iðnveldi, olíustöðvar, efnaverk-
smiðjur, samyrkjubúskap og hern-
aðarlegt heimsveldi. Hið stalíníska
hagkerfi framleiddi geimfarið sem
sendi fyrsta geimfara mannkyns úr
í geiminn, gerði Sovétríkin að mesta
herveldi veraldar og voldugasta út-
flytjanda ýmissa hráefna.
Galbraith segir með réttu, að
þriðja hagskeiðið hafi farið í vask-
inn; Sovétríkin hafi staðnað á átt-
unda áratugnum og á þeim níunda
hafi verið Ijóst að hið mikla heims-
veldi hafði dregist aftur úr tækni-
þróun Vesturlanda og var orðið að
steinþursa.
Til að skilja þessa skýringu Gal-
braiths hagfræðiprófessors, verður
að hafa tvennt í huga. í fyrsta lagi
hafa Sovétríkin einblínt á þungaiðn-
að. Framleiðsla á smáiðnaðarvörum
eða almennum neysluvörum hefur
verið gjörsamlega í lágmarki. Inn-
flutningsbann hefur ríkt á allar
helstu neysluvörur sem framleiddar
eru á Vesturlöndum. Almenn kjör í
Sovétríkjunum og í Austur-Evrópu
hafa stöðugt versnað. I öðru lagi

Allar líkur eru á
þuí aö Kastró
falli fljótt eftir
aö Souétmenn
minnka efna-
hagsaöstoöina
uið Kúbu
hafði tæknibyltingin í för með sér
aukna upplýsingamiðlun. íbúar í
Austur-Evrópu gátu skyndilega
horft á vesturlenskar sjónvarps-
stöðvar og séð lífið vestan megin
járntjalds. Samanburðurinn var sár
og hlóð undir reiði almennings.
Við þetta má bæta, að hvorki
Marx eða Lenin sáu fyrir hina mikla
þenslu í neysluvenjum almennings.
Þeir skópu framtíðarþjóðfélag þar
sem almenningur átti að hafa nóg til
hnífs og skeiðar og þar sem sósíal-
isminn var vel vopnum búinn.
Hvernig átti þessum mönnum að
detta til hugar að sósíalísk alþýða
átti síðar meir að krefjast þess að
eiga nælonsokka, rokkplötur eða
varalit svo ekki séu nefnd öll hin
ósköpin sem fylgja daglegri neyslu
Vesturlandabúa?
Kannski var það einmitt neyslu-
byltingin eftir síðari heimsstyrjöld-
ina sem bylti hinum kommúniska
stalínisma.
Gambítur Gorbatsjovs_____________
Reynum að ráða í þróunina í Aust-
ur-Evrópu annars vegar og í Sovét-
rikjunum hins vegar. Rökrétt er að
álíta, að lýðræðisþróunin muni
ganga hratt fyrir sig í ríkjum Aust-
ur-Evrópu, svo framarlega sem ytri
öfl skerast ekki í leikinn. Lýðræðis-
legar hefðir eru til staðar í flestöll-
um þessum ríkjum, tækniþekking
og vilji til þjóðlegrar sérstöðu og
sjálfstæðis. Áustur-Þýskaland mun
að öllum líkindum sameinast Vest-
ur-Þýskalandi og Þýskaland endur-
heimta yfirburðastöðu sína í Evr-
ópu. Ríki Austur-Evrópu verða að
öllum likindum fljót að byggja upp
efnahag sinn. Þar kemur bæði til
geta þjóðanna sem slík og ennfrem-
ur vilji Vesturlanda að aðstoða við
uppbygginguna úr þeim efnahags-
legu rústum sem stalínisminn lagði
þessi ríki í.
Sovétríkin eiga við allt önnur
vandamál að glíma. Lýðveldin 15
Souétmenn munu
heimta neyslubyltingu.
Ekki er uíst að faðir
umbótastefnunnar,
Gorbatsjou, uerði
kallaður til forystu í
nýju lýðrœðisríki
Souétríkjanna.
sem mynda Sovétríkin eru geysilega
ólík innbyrðis. Hið lokaða einræðis-
veldi kommúnismans hefur haldið
lýðveldunum í ógnargreipum í rúm
70 ár. Krafan um fjölflokkakerfi í
Sovétríkjum er í raun krafa um upp-
lausn ríkjasambandsins. Skömmu
fyrir dauða sinn, var Sakharov og fé-
lagar hans komnir geysilega nærri
markinu þegar þeir lögðu fram til-
lögu í Æðsta ráðinu um að breyta
grein 6 í stjórnarskránni sem kveður
á um einræði kommúnistaflokksins.
Tillagan var felld með naumum
meirihluta.
Umbótastefnan er allt of langt
komin til að henni verði snúið aftur.
Spurningin er aðeins hvort að Gor-
batsjov takist að hafa hemil á þróun-
inni. Grein 6 verður fyrr eða síðar
felld úr gildi. Það er aðeins spurning
um tíma. Ef fjölflokkakerfið verður
innleitt of snemma gæti þap orsak-
að blóðuga gagnbyltingu. Otti Gor-
batsjovs er ekki ástæðulaus þegar
hann hvetur Eystrasaltsríkin að
koma ekki á fjölflokkakerfi eða að
segja sig úr stjórnmálasambandi við
Sovétríkin og stofna sjálfstæð og
fullvalda ríki. Hættan er sú, að þá
færi af stað skyndileg lýðræðisþró-
un sem valdhafarnir eru ekki tilbún-
ir að mæta og gæti kallað á vopnaða
mótstöðu; borgarastyrjöld.
Gambítur Gorbatsjovs er að telja
Sovétmönnum trú um að hið opna