Morgunblaðið - 01.11.2001, Blaðsíða 42

UMRÆÐAN
42 FIMMTUDAGUR 1. NÓVEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
A
thyglisverða bók rak á
fjörur mínar fyrir
nokkru, The Full
Room eftir breska
leikstjórann Dominic
Dromgoole. Undirtitill bókarinnar
er „A–Ö (A–Z) um samtímaleik-
ritun“ og þar fjallar Dromgoole í
stuttum hnitmiðuðum ritgerðum
um helstu einkenni allra höfunda
breskra sem getið hafa sér nafn á
undanförnum tíu árum eða svo.
Þarna eru fjölmargir höfundar
sem hafa ekki náð alþjóðlegri
frægð enda er hún tilviljanakennd
og bókin þörf lesning þeim sem
vilja skilja hversu nátengd leik-
ritun er umhverfi sínu. Það eru því
ekki alltaf hvössustu sam-
tímaverkin sem komast á flakk
um heiminn
heldur fremur
þau sem eru
lipurlega sam-
in í anda al-
gildra sann-
inda sem
ferðast auðveldlega yfir landa-
mæri og á milli mál- og menning-
arsvæða.
Dromgoole fer ekki ofan í saum-
ana á einstökum verkum höfund-
anna, heldur skrifar af innsæi
þess sem hefur yfirsýn yfir breska
leikritun og reynslu af vinnu sem
leikstjóri fjölmargra frumupp-
færslna á nýjum verkum eftir
unga höfunda; hann skrifar sem
leikhúsmaður og eyðir ekki tíma í
bókmenntalegar staðsetningar
heldur finnur kost og löst á verk-
unum út frá möguleikum þeirra á
leiksviðinu og hvar meginstyrkur
höfundanna liggur. Þannig varpar
hann fróðlegu ljósi á hversu marg-
þætt gott leikrit þarf að vera og
einn höfundur sem skrifar góð
samtöl er kannski ekki jafn sterk-
ur á svellinu í að skapa aðstæður,
andrúmsloft og persónur. Þegar
allt þetta fer saman verður úr gott
leikrit.
Mestur fengur að þessari bók er
þó ekki fólginn í skoðunum Drom-
gooles á höfundunum sjálfum
heldur hversu skarpa og gagn-
rýna sýn hann hefur á breskt leik-
húslíf og margt af því á við um
leikhúslíf annars staðar, t.a.m. hér
uppi á Íslandi. Við gætum í öllu
falli dregið nokkurn lærdóm af
ýmsu því sem hann segir og
hvernig ytri aðstæður skapa það
leikhús sem höfum á hverjum
tíma.
Dromgoole segir leikhúsheim-
inn breska lítinn og þröngan og
þar þekki allir alla og alltof fáir
ráði alltof miklu. Ef þetta á við um
breska leikhúsheiminn þá ætti
Dromgoole að koma hingað til Ís-
lands. Hann segir erfitt að rífa
leikhúsið upp úr hjólfari vanans
og hefja á loft hugsun um leikhús
með tilgang, leikhús með boðskap,
leikhús með skoðun og leikhús
með hlutverk í samfélaginu. Leik-
listin er orðin hluti af neyslu-
mynstri, afþreyingarneyslu, og
þótt neyslan hafi á sér menning-
arlegt yfirbragð getur reynst erf-
itt að vekja hungur hjá fullmettum
áhorfendum.
Um greinahöfundinn,
dramatúrginn og leikritahöf-
undinn Nicolas Wright segir
Dromgoole að hann hafi ráðið
ferðinni sem hinn virtasti á sínu
sviði alltof lengi; hann hafi þurran
akademískan smekk, sé fyrst og
fremst heillaður af góðum stíl og
tæknilegri fullkomnun, hann vilji
að leikrit fjalli um vanda hinnar
bresku miðstéttar og hafi ekki
áhuga á leikritum sem virði ekki
siðferðileg mörk þeirra sem leik-
húsið sækja, og taki kurteislegt
þekkingarlegt kjöltur ofan í
bringu framyfir háværan, grófan
hlátur. Gott og vel segir Drom-
goole. Þetta á allt rétt á sér og
Nicolas Wright hefur verið
óþreytandi að koma öðrum en
sjálfum sér á framfæri og hefur
haft gríðarlega jákvæð áhrif á
breska leikritun á undanförnum
árum. „En afleiðingin er engu að
síður sú að allt of mikið vald er
fengið einum einstaklingi með
þessu. Og þótt sá einstaklingur sé
víðsýnn með afbrigðum mun hann
alltaf vera sá sem útilokar um leið
og hann telur inn í herbergið,“
sbr. titil bókarinnar Þéttsetna
herbergið (The Full Room).
Wright er höfundur leikritsins um
Frú Klein sem sýnt var í London
við miklar vinsældir fyrir fáum ár-
um og rataði upp á svið hér í Iðnó
nokkru síðar.
Af ofangreindum orðum mætti
draga margar ályktanir um vald-
dreifingu í leikhúsi og það hversu
háðir allir listamenn leikhússins –
höfundar, leikarar, leikstjórar og
hönnuðir – eru smekk þeirra örfáu
sem ráða því á hverjum tíma hvort
viðkomandi fær tækifæri til að
stunda list sína eða ekki. Því
smekkur er það fyrst og fremst
sem ræður vali einstaklings á hvað
skal gera og hverja skal ráða til
starfa. Í jafn litlu leikhússamfélagi
og okkar er enn mikilvægara en
ella að tryggja eðlileg manna-
skipti með reglulegu millibili þar
sem áhrif eins verða annars óeðli-
lega mikil og gætir lengur en ætla
mætti við fyrstu sýn.
Dromgoole varpar fram þeirri
spurningu hvað sé leikrit og svar
hans er einfalt: „Það er texti sem
notaður er til grundvallar leiksýn-
ingu.“ Leikritið er ekki til án sýn-
ingarinnar en endalaust má sjálf-
sagt deila um hvort sýningar geti
orðið til án leikrits. Staðreyndin er
samt sú að leiklist á vorum dögum,
vestræn leiklist, byggist á texta
fyrst og fremst og öll skapandi
vinna í leikhúsi er sniðin að úr-
vinnslu og flutningi texta með ein-
um eða öðrum hætti. Mikilvægi
textahöfundarins, leikskáldsins,
er því óumdeilt þótt þar með sé
ekki gert minna úr hlutverki ann-
arra sem í leikhúsinu vinna. Mik-
ilvægi þess að leikhúsið tryggi
sjálfu sér sem fjölbreyttasta texta
eftir sem flesta og ólíkasta höf-
unda er þó grundvallaratriði í okk-
ar nútímaleikhúsi þar sem textinn
er hið skapandi afl sem leysir
sköpunargáfu annarra listamanna
í leikhúsinu úr læðingi. Í þessum
skilningi er höfundurinn hin skap-
andi miðja leikhússins, hugmyndir
hans móta grunninn sem allir aðr-
ir byggja á og mótsögn í því fólgin
að smekkur eins eða tveggja ein-
staklinga ráði ferðinni árum sam-
an um hverjir úr hópi höfunda fái
að leggja sitt af mörkum. Með því
er lífsaflið dregið úr leiklistinni og
yfirbragðið verður smám saman
einhæft og litlaust.
Þröngsýni
og víðsýni
„Mikilvægi þess að leikhúsið tryggi
sjálfu sér sem fjölbreyttasta texta eftir
sem flesta og ólíkasta höfunda
er grundvallaratriði í okkar
nútímaleikhúsi.“
VIÐHORF
Eftir Hávar
Sigurjónsson
havar@mbl.is
ÞAÐ er vissulega
gleðiefni, að hafin er
feimnislaus umræða um
fjármál og fjáröflunar-
leiðir Háskóla Íslands.
Með gagnlegri umfjöll-
un á opnum fundi um
fjármögnun ríkisrek-
inna háskóla, sem hald-
inn var í hátíðasal Há-
skólans að frumkvæði
háskólayfirvalda fyrir
fáum dögum var brotið í
blað hvað varðar um-
ræður innan þeirrar
stofnunar um þetta
grundvallarmál í há-
skólapótitík hér á landi,
sem jafnframt telst til
hinna mikilvægari þjóðmála. Bann-
orðið mikla: „skólagjöld“ var m.a.
svipt gamalgróinni þagnarvernd.
Rætt var um ýmsa kosti, sem komið
geta til álita við framtíðarskipan fjár-
öflunarleiða, þ. á m. um það, hvort
réttlætanlegt sé – m.a. í ljósi þess
samkeppnisumhverfis, sem sumar
háskóladeildir búa nú við eða munu
gera innan skamms – að taka upp
skólagjöld við Háskólann umfram
þau tiltölulega lágu innritunargjöld
stúdenta, sem nú eru við lýði, og til
viðbótar því framlagi, sem íslenska
ríkið er reiðubúið að leggja fram á
hverjum tíma.
Fram til þessa hefur yfirstjórn Há-
skóla Íslands kosið að taka ekki form-
lega afstöðu til þess álitamáls, hvort
stofnuninni verði heimilað – eða hún
beinlínis knúin til – að taka skólagjöld
af nemendum sínum, en þess í stað
hefur hún vísað því málefni alfarið til
stjórnmálamanna, sem aftur á móti
virðast hafa verið nær einhuga um að
sneiða hjá alvarlegri umræðu um
málið – hvað þá ákvarðanatöku. Með
öðrum orðum: Háskólinn hefur ekki
mótað neina stefnu á þessu sviði en
hefur þess í stað beinlínis borið fyrir
sig stefnuleysi! Háskólastúdentar
hafa hins vegar, fyrr og síðar, staðið
saman gegn álagningu skólagjalda og
mótmæla nú reyndar einnig fyrirhug-
aðri hækkun svokallaðra innritunar-
gjalda (sem í reynd eru auðvitað einn-
ig „skólagjöld“). Þeir verða því ekki
sakaðir um stefnuleysi, en hins vegar
má segja, að ósveigjanleg afstaða
þeirra hafi með vissum hætti staðið í
vegi fyrir nauðsynlegum umræðum.
Á umræddum mál-
fundi um fjármögnun-
arleiðir var að vísu ekki
ákvörðuð nein formleg
stefna varðandi skóla-
gjöldin, enda hafði
fundurinn ekki vald til
þess, en í kjölfar hans
er annað óhugsandi en
umræðunni verði fram
haldið á formlegum
vettvangi innan Háskól-
ans jafnt sem utan
hans, og vitaskuld er
mikilvægt að aðrir rík-
isháskólar taki þátt í
þeirri umræðu. Liggur
beint við, að fjáröflun-
arleiðir Háskólans,
þ.m.t. möguleg heimild til töku hóf-
samlegra skólagjalda, verði teknar til
ítarlegrar umræðu á háskólafundum
nú í vetur, en þar eru m.a. samþykkt-
ar stefnumarkandi ályktanir, sem
ætlaðar eru háskólaráði til leiðbein-
ingar við frekari ákvarðanatöku. Eins
og málum er nú háttað eru fjárhags-
málin eitt hið allra brýnasta úrlausn-
arefni á vettvangi Háskólans. Ber því
nauðsyn til, að Háskólinn marki sér
hið fyrsta skýra stefnu í þessu máli,
sem síðan verði borin á borð fyrir
pólitíska valdhafa.
Vafalaust geta margir verið sam-
mála um, að ríkisstjórnvöld hljóti að
bera fulla ábyrgð á ríkisháskóla og að
það ætti að vera forgangsverkefni
þeirra að efla hann á alla lund með ríf-
legum framlögum af ríkisfé, framlög-
um, sem standi með reisn undir eðli-
legum og vel rökstuddum kröfum
stjórnenda skólans um næga fjár-
muni til viðhalds starfseminnar og til
þeirrar uppbyggingar, sem fram
verður að fara ef stofnunin á að
standa undir nafni og vera gjaldgeng
í háskólasamfélagi þjóðanna. Reynsl-
an sýnir þó, að stjórnvöld hafa fremur
en ekki haft tilhneigingu til að skera
framlög til Háskólans við nögl, með
þeim afleiðingum að lengur verður
alls ekki við unað. Mætti vissulega
sýna fram á mörg og dapurleg dæmi
um afleiðingar þeirrar vanhugsunar,
þótt ekki séu tök á því hér. Verði ekki
umtalsverð afstöðubreyting meðal
ráðamanna þjóðarinnar í þessu efni
stefnir vissulega í mikið óefni. Því
miður verða, enn sem komið er, ekki
séð nein augljós merki þess að hug-
arfarsbreytingar sé að vænta í bráð.
Við þessar aðstæður er öldungis
óhjákvæmilegt, að háskólayfirvöld
leitist af fremsta megni við að knýja
stjórnmálamenn til þess að axla raun-
verulega ábyrgð á Háskóla Íslands
sem og á öðrum ríkisháskólum jafn-
framt því sem þau kanni allar færar
leiðir til fjármögnunar umfram rík-
isframlagið, eftir því sem þörf er á.
Krefjast verður skýrra og afdráttar-
lausra svara frá stjórnmálamönnum
um, hver afstaða þeirra sé til fjár-
mögnunar Háskólans í fyrirsjáan-
legri framtíð og hvað þeir séu í reynd
tilbúnir að leggja af mörkum til úr-
bóta. Verði niðurstaðan sú, að þeir,
sem ríkisfjármálum ráða, treysti sér
ekki til að fjármagna Háskólann
þannig að til sóma sé, verður ákvarð-
anatöku um heimild til töku skóla-
gjalda umfram ríkisframlag og aðrar
mögulegar tekjur hins vegar ekki
lengur skotið á frest. Komi til þess, að
skólagjöld verði tekin upp í náinni
framtíð – en það ákvarðast af afstöðu
stjórnmálamanna eins og fyrr segir –
verður umfram allt að stilla þeim í hóf
og tryggja um leið stúdentum hag-
kvæm lán til að standa undir þeim,
þannig að öruggt sé að gjöldin hamli
ekki háskólanámi þeirra ungmenna,
sem eftir því leita. Námslánakerfi er í
reynd fyrir hendi, enda þótt vafalaust
mætti bæta það til muna og einfalda
frá því sem nú er, og verður það vita-
skuld að ná til greiðslu skólagjalda
við Háskóla Íslands og aðra innlenda
ríkisháskóla, ef þau kynnu að verða
tekin upp.
Fjármál Háskóla Íslands
og annarra ríkisháskóla
Páll
Sigurðsson
HÍ
Öldungis er óhjákvæmi-
legt, segir Páll Sigurðs-
son, að háskólayfirvöld
leitist við að knýja
stjórnmálamenn til
þess að axla raunveru-
lega ábyrgð.
Höfundur er prófessor í lögfræði
við Háskóla Íslands.
GRJÓTNÁMIÐ í
Geldinganesi, sem nú
blasir við augum borg-
arbúa, er eitt mesta
umhverfisslys sem unn-
ið hefur verið í borgar-
landinu. Gjáin sem þeg-
ar er komin er einungis
byrjunin. Nú er búið að
taka rúmlega tvöhundr-
uð þúsund rúmmetra af
efni, en heimild er fyrir
efnistöku milljón rúm-
metra. Borgarbúar
geta séð fyrir sér
hvernig þetta besta
byggingarland í borg-
arlandinu mun líta út
þegar gjárnar í Geld-
inganesi verða orðnar fimm talsins.
Ljóst er að umfjöllun um þetta mál
hefur vakið óróa í röðum R-listans.
Formaður skipulags- og byggingar-
nefndar, Árni Þór Sigurðsson, sem
jafnframt er formaður hafnarstjórn-
ar, gerir örvæntingarfulla tilraun til
að réttlæta málið í grein í Morgun-
blaðinu. Athyglisvert er að hér er
jafnframt um að ræða þann einstak-
ling, sem er helsti talsmaður Vinstri
hreyfingarinnar – græns framboðs á
vettvangi borgarmála. Umhverfis-
spjöll þau, sem nú er verið að gera í
Geldinganesi, munu
væntanlega ekki standa
í vinstri grænum þegar
kemur að samruna við
R-listann í borgar-
stjórnarkosningunum.
Ýmis mál eins og einka-
væðing hafa runnið ljúf-
lega niður kokið á þeim,
þó að Ögmundur Jónas-
son byrsti sig reglulega
– svona til málamynda.
Sjálfstæðismenn
leggja ríka áherslu á að
besta byggingarlandið í
borgarlandinu, Geld-
inganesið með strand-
lengju á móti suðri,
verði tekið undir íbúðar-
byggð. Áformum vinstri manna um
niðurbrot nessins til að hægt verði að
koma fyrir stórskipahöfn og iðnaðar-
svæði munum við hrinda um leið og
við fáum umboð borgarbúa til þess.
Núverandi hafnarsvæði og stækkun-
armöguleikar þess munu endast í
nokkra áratugi. Framtíðarþörfum
hafnarinnar verður hægt að sinna
annars staðar og hefur þegar verið
bent á möguleika uppi í Kollafirði.
Borgaryfirvöld eiga að hafa metn-
að til að tryggja íbúum höfuðborgar-
innar gott byggingarland til að þróa
byggðina. Byggð meðfram ströndinni
í nánu samspili við náttúruna, sundin
og eyjarnar mun skapa einstakt íbúð-
arsvæði. Fólk leggur nú æ meira upp
úr umhverfi sínu þegar búseta er val-
in. Sinnuleysi R-listans í lóðamálum
og rangar skipulagsákvarðanir hafa
ekki einungis leitt til ófremdar-
ástands fyrir borgarbúa heldur jafn-
framt til óafturkræfra umhverfis-
skemmda.
Stefna okkar sjálfstæðismanna er
skýr – íbúabyggð á að þróast með-
fram ströndinni.
Umhverfisspjöll
vinstri grænna
Inga Jóna
Þórðardóttir
Umhverfisspjöll
Sinnuleysi R-listans í
lóðamálum og rangar
skipulagsákvarðanir,
segir Inga Jóna Þórð-
ardóttir, hafa ekki ein-
ungis leitt til ófremdar-
ástands fyrir borgarbúa
heldur jafnframt til
óafturkræfra umhverf-
isskemmda.
Höfundur er oddviti Sjálfstæð-
isflokksins í borgarstjórn
Reykjavíkur.