Morgunblaðið - 12.05.2002, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 12. MAÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
ÉG á vinkonu hér íBerkeley sem er íþessum töluðu orð-um að leggja loka-
hönd á doktorsritgerð sína
og stefnir að útskrift nú í
lok maí. Eins og nærri má
geta er hún himinlifandi,
rúmlega tíu ára háskólanám
loksins að baki og framtíðin
blasir við. Þessi vinkona mín
er 36 ára gömul en virðist
hins vegar mun yngri (sem
virðist reyndar raunin með
marga sem hafa ílengst í há-
skólanámi), hún er einhleyp
og almennt séð mjög ánægð
með lífið.
Móðir hennar hefur hins
vegar miklar áhyggjur af
henni og þá einkum hjú-
skaparstöðu hennar. Hún er
logandi hrædd um að dóttir
hennar eigi aldrei eftir að
ganga út, hvað þá þegar hún
er orðin svona menntuð, og
að barneignir hennar séu sí-
fellt að verða fjarlægari
draumur. En vinkona mín
leyfir móður sinni ekki að
fara í taugarnar á sér og
hefur passlegan húmor fyrir
henni. Lýsir því hlæjandi að
mamman sé að útbúa út-
skriftarveislu aldarinnar þar
sem ekkert verði til sparað;
öllum vinum og ættingjum
boðið, matur, vín, hljómsveit
og allt hvaðeina ,,af því að
hún er búin að gefa upp alla
von um að fá að halda fyrir
mig brúðkaupsveislu!“ Mér
barst í gær boðskort í veisl-
una þar sem foreldrarnir
bjóða til veislu og samlíking
við brúðkaupsboðskort á við
að öllu öðru leyti. Það nýj-
asta er svo að móðirin vill
kaupa handa dóttur sinni
sérstaka útskriftarskikkju
sem háskólinn selur og kost-
ar hátt í þúsund dollara
(sem svarar næstum hundr-
að þúsund krónum), ,,af því
að hún heldur að hún eigi
aldrei eftir að kaupa á mig
brúðarkjól,“ segir vinkonan
hlæjandi og ítrekar að hún
ætli að njóta þess rækilega
að fá svona fína veislu og
skemmta sér konunglega.
Samkvæmt þeim ungu
konum sem ég þekki hér í
Bandaríkjunum er það að
,,ganga út“ mikið áhyggju-
efni mæðra og stór-
fjölskyldu þeirra sem eiga í
hlut. Vissulega eru slíkar
áhyggjur ekki bundnar við
Bandaríkin en þetta er samt
einhvernveginn öðruvísi hér.
Hér er viðhorfið að mínu
mati forneskjulegra með til-
liti til stöðu kynjanna, en
heima á Íslandi. Menntaðar
konur hér eignast börn yf-
irleitt seint, ef þær þá eign-
ast þau yfir höfuð. Það er
fáheyrt að konur hér eignist
börn í námi, enda býður
kerfið hér hreinlega ekki
upp á það.
Þegar ég segi fólki hér frá
því að á Íslandi sé einmitt
mjög sniðugt að eignast
börn á meðan á námi stend-
ur gapir það af undrun.
Þegar ég segi frá því að ég
(27) sé orðin nokkuð gömul í
hópi barnlausra kvenna á
Íslandi og að litla systir mín
(25) eigi son sem er að
verða eins árs, en þyki samt
ekkert sérstaklega ung móð-
ir og sé í þessum töluðu orð-
um að skrifa BA-ritgerðina
sína, þá missir það hökuna
niður á bringu. Þegar ég út-
skýri hvernig barneignir,
nám og vinna fari bara
ágætlega saman á Íslandi og
að fólki takist í flestum til-
fellum að samtvinna þetta á
hinn farsælasta hátt, án
þess að það setji verulegt
strik í náms- eða starfs-
frama föður eða móður, tel-
ur fólk að ég sé hreinlega að
grínast, slík útópía geti ekki
verið til.
Hér er það nefnilega svo
að fæðingarorlof er tvær til
sex vikur og þá aðeins fyrir
móður. Það er illa séð að
konur taki sér lengra
(launalaust) leyfi til að eyða
meiri tíma með hvítvoð-
ungum sínum, slíkt þykir
benda til metnaðarleysis í
starfi og sömuleiðis ef feður
gera slíkt. Þannig verða
konur sem vilja standa jafn-
fætis körlum á vinnumark-
aði hreinlega að taka
ákvörðun um að eignast
ekki börn, nema að þær séu
það ríkar að þær hafi efni á
barnfóstru sem býr heima
hjá þeim. Tímaritið Time
sagði um daginn frá nýjum
rannsóknum sem sýna að
staða kynjanna í Bandaríkj-
unum sé ekki komin lengra í
átt til jafnréttis en svo að
konur neyðast í sumum til-
fellum hreinlega til að velja
milli frama og barneigna.
Þetta tvennt fari einfaldlega
ekki saman. Þar kemur
bæði til sá tími sem frama-
konur neyðast til að eyða í
vinnunni ætli þær að ná ár-
angri og sá tími sem fer í
það sinna börnum sem kom-
in eru á skólaaldur, en hér
þurfa foreldrar gjarnan að
keyra börn og sækja í skól-
ann, tónlistartíma, íþrótta-
æfingar, danstíma osfrv.,
ásamt því sem ætlast er til
þess að börn fái mjög mikla
aðstoð heima fyrir við
heimanám og verkefnavinnu.
Kom einnig fram að fjöldi
kvenna ákveður að vinna til
tæplega fertugs, en setjast
þá í helgan stein og eignast
börn. Í kjölfar úttektar
Time tók fréttaskýring-
arþátturinn 60 minutes svo
á þeim ranghugmyndum
sem vel menntaðar konur
hér í landi munu haldnar
varðandi það hvernig börnin
verða til. Þær halda víst
margar að hægt sé að skipu-
leggja barneignir eins og
hvert annað verkefni, verða
furðu lostnar þegar þeim er
sagt að það sé fullkomlega
eðlilegt að það taki nokkra
mánuði, jafnvel eitt, tvö ár
að verða barnshafandi. Eins
haldi margar konur að hægt
sé að eignast börn framyfir
fimmtugt, samanber fréttir
af einstökum tilraunum með
glasafrjóvganir.
Svo vikið sé aftur að af-
skiptasemi varðandi það að
ganga út, þá fékk áðurnefnd
vinkona mín umræddan 60
minutes þátt sendan á víd-
eóspólu. Það var þó ekki
maníska mamman eins og
nærri hefði mátt geta, held-
ur fyrrverandi kærasti
hennar (sem nota bene er
enn afar skotin í henni).
Hún brosir að öllu saman,
þau eru góðir vinir og hon-
um er að sjálfsögðu boðið í
veisluna miklu. En, hún er
búin að harðbanna mömmu
sinni að kaupa handa honum
smóking fyrir tilefnið.
Birna Anna
á sunnudegi
Barneignir
og metnaður
Morgunblaðið/Ásdís
L
JÓÐABÆKUR verða oft
hornrekur í íslenskri fjöl-
miðlaumræðu, sérstaklega
gildir þetta um ljósvakamiðla
og verður æ meira áberandi.
Skáldsögur og aftur skáldsög-
ur í útvarpi og sjónvarpi, en
kynning ljóðabóka af skornum
skammti. Engu líkara en mjög prósaískt
fólk sitji við stjórnvölinn.
Þótt ljóðabækur seljist ekki vel á Íslandi
bendir margt til þess að ljóð séu lesin, að
minnsta kosti útlán bókasafna.
Öðru hverju berast tíðindi hingað um vin-
sældir ljóða. Má í því tilviki benda á viðtal
við pólska skáldið og útgefandann Ryszard
Krynicki (sjá Lyrikvännen 2/02). Minna má
á að nokkur ljóða Krynickis hafa verið þýdd
á íslensku og fyrir
mörgum árum birtist
spjall við hann hér í
blaðinu.
Krynicki rekur
ljóðaútgáfu ásamt
Krystyna, konu sinni, í
Kraków og kringum
þau og í borginni er mikið líf. Í Kraków búa
til að mynda tvö pólsk stórskáld, Nób-
elsverðlaunahöfundarnir Wislawa Szymb-
orska og Czeslaw Milosz.
Þekktasti gagnrýnandi Pólverja, Jan
Blonski, hefur fullyrt að pólskar nútímabók-
menntir einkennist af vægi ljóðlistar. Sagt
er að þegar Frakkar gefi út árlega 300
skáldsögur og 30 ljóðabækur gerist hið
gagnstæða í Póllandi.
Sú hugmynd er ekki dauð í Póllandi aðskáldið sé samviska þjóðarinnar, envar algengari á tímum kúgunar ogófrelsis.
Markaðshyggja tók völdin á tíunda ára-
tugnum, ríkisstyrkir hurfu að mestu. Mörg
lítil forlög urðu til, einkum forlög rithöf-
unda sem gáfu út sínar eigin bækur. Það
gilti ekki um þau Ryszard og Krystyna Kri-
nicki og forlag þeirra A5.
Krystyna bendir á að flestir Pólverjar
hafi sóst eftir „hinu forboðna“ hneykslis- og
kynlífsbókum. Þau hjón stofnuðu aftur á
móti ljóðaforlag og nutu láns frá Nataliu,
dóttur þeirra sem nam hebresku og jiddish
í Frankfurt: „Við byrjuðum á fáeinum mik-
ilvægum ljóðabókum. En Ryszard vildi ekki
gefa út eigin bækur á forlaginu, aftur á
móti gjarnan bækur eftir vini, skáld eins og
Stanislaw Baranczak, Leszek Moczulski,
Ewa Lipska eða Adam Zagajewski. Smám
saman gáfum við einnig út verk yngri
skálda, eins og rokksöngvaranna Marcin
Swietlicki og Piotr Sommer. Að forlagið
skuli hafa haldið lífi svo lengi
vekur stundum furðu okkar
sjálfra.“
Miklu máli skipti fyrir A5
að Wislava Szymborska fékk
Nóbelsverðlaunin 1996. A5 var
þá forlag hennar og þetta
skipti fjáhaginn máli. Fyrir
nóbelsverðlaun komu bækur
hennar út í 15.00 eintökum,
eftir verðlaunin í rúmlega
100.000. Og næsta bók hennar
var prentuð í 140.000 eintök-
um.
Jafnvel bækur eftir Zbign-
iew Herbert hafa verið gefnar
út í 100.000 eintökum hjá A5
og telst hann ekki meðal auð-
veldra skálda. A5 reiknast
meðal söluhæstu forlaga Pól-
lands eða í þriðju röð. Það hóf
starfsemi sína með skrifstofu í
háhýsi í úthverfi Poznan og
lítill Fíat var eina flutnings-
tækið.
Joanna Helander skrifar í
Lyrikvännen að þrátt fyrir
marga sigra, m.a. bókmennta-
verðlaunin Nike og fleiri bæk-
ur í stórum upplögum, ein
þeirra hefur selst í 67.000 ein-
tökum enda orðið skyldulesn-
ing í skólum, seljast flestar
bækur A5 í 400–500 eintökum.
Margar bókanna fá útgáfu-
styrki.
Hinn bjartsýni útgefandi
Krynicki sem er tíður gestur á
bókastefnum (ég hef hitt hann
í Gautaborg og oft séð hann í
Frankfurt) hefur þetta að
segja:
„Ekkert hefur verið fundið
upp betra en bókin. Ég á bók-
um mikið að þakka og þess
vegna reyni ég að bjarga þeim og vernda.
Jafnvel rithöfundar sem styðjast við Netið
enda fyrr eða síðar hjá bókaforlagi. Maður
getur efast um mátt orðsins en ljóð er eins
konar játning sem beint er að ókunnri
manneskju, tilraun til að rjúfa einsemdina.
Paul Celan sem ég hef þýtt lengi sagði einu
sinni að ljóð væri líkt og bréf í flösku sem
fleygt er í hafið. Við yrkjum í þeirri von að
ljóðið nái til einhvers en hættan er sú að
það gerist aldrei. Eða til að orða það á ann-
an hátt, ljóð er mér opið bréf sem ég þyrði
aldrei að senda öðrum í pósti.“
Krynicki hóf rithöfundarferil sinn hjáopinberu forlagi 1962, en flestarbækur hans voru gefnar út neð-anjarðar eða hjá útlagaforlögum á
áttunda og níunda áratugnum. Þær komu út
í heftum í takmörkuðu upplagi. Engu að
síður urðu þær vinsælar. Þær urðu uppá-
hald stjórnarandstæðinga. Sagt er að fang-
ar hafi kunnað ljóð skáldsins og rist þau á
fangelsisveggi. Það hefur einkennt Krynicki
að hann hefur ekki verið afkastamikill, seg-
ir að ekki sé nauðsynlegt að gefa út árlega
til að vera þekktur. Í staðinn hefur hann
þýtt mikið og hefur hlotið þýsku Friedrich
Gundolf-verðlaunin fyrir þýðingar á þýskum
ljóðum.
Fyrir 1989 birtust þessar þýðingar flestar
í leynilegum útgáfum því að höfundarnir
voru sumir á bannlista, meira að segja var
ekki unnt að gefa út opinberlega þýðingar
hans á Bertolt Brecht vegna þess að nafn
þýðandans var stjórnvöldum ekki þókn-
anlegt.
Það hefur annars einkennt Krynicki að
standa ekki í deilum við stjórnvöld, hvorki
þau sem áður ríktu né þau sem nú sitja.
Hjá Krynicki finna menn í senn varfærni og
hugrekki. Skáldskapurinn hefur verið bar-
áttutæki hans.
Forlag Krynickis, A5, hefur gengist fyr-ir leiksýningum, fyrst í Poznan en nú íKraków. Í sýningunum hefur frá upp-hafi verið hægt að koma ýmsu á fram-
færi sem sloppið hefur við ritskoðun.
Á tímum kommúnistastjórnarinnar orti
Krynicki eitt þeirra ljóða sinna sem margir
dá. Boðskapurinn er tímabær en líka sígild-
ur. Hið góða er varnarlaust nefnist ljóðið:
Hið góða er varnarlaust
en ekki án styrkleika
Hið góða þarfnast ekki styrkleika
hið góða er sjálfur styrkleikinn
Hið góða þarf ekki að sigra:
hið góða er
ódauðlegt
Ljóðabækur í risaupplögum
Pólski Nóbelsverðlaunahöfundurinn Wislawa Szymborska.
AF LISTUM
Eftir Jóhann
Hjálmarsson
johj@mbl.is
PAP-CAF