Morgunblaðið - 03.01.2003, Blaðsíða 33

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 3. JANÚAR 2003 33
ÞRÓUN er ekki svo galin, sagði
einhver. Og það er víst rétt en engin
ástæða til þess að láta eins og ferlin
séu bilaðar hraðlestir sem geysast
áfram á fyrirfram lögðum teinum.
Stundum er látið eins og þróunin í
málefnum rithöfunda, útgefenda og
bókaseljenda sé óviðráðanleg – og
næstum alveg sjálfsögð, líkt og nátt-
úrulögmál. Auðvitað stýrir fólk
þessu öllu meira eða minna með-
vitað, rétt eins og margs konar ann-
arri þjóðfélagsþróun. Og allir hafa
einhverra hagsmuna að gæta og
margir þrýsta á að fyrirkomulagið
sé svona eða hinsegin. Þess vegna
verður að staldra við og skoða hvern
þátt. Ég ætla ekki að fjalla um hlut
kaupenda (m.a. mín sem bókakaup-
anda!); þeir fara oftast ágætlega út
úr svokölluðu verðstríði, þ.e. þegar
þeir kaupa bók ódýrt og meðvitað;
án þess að grípa næstu bók af ein-
hverjum listanum á tilboði. Þess í
stað örfá orð um alla hina.
Einu má reyndar ekki gleyma: Í
smásölu eru innlendar bækur nær
eingöngu seldar sem umboðsgóss,
einar allra vara. Menn panta til
verslunarinnar og skila síðan því
sem ekki selst og er öll skrifborðs-
vinna beggja aðila sem því fylgir
leiðinleg og dýr, og allar söluáætl-
anir torveldar.
Bókaútgefendur
Bókaútgefendur greiða fyrir
samningu (höfundalaun), prentun,
lagergeymslu, flutninga og kynn-
ingu (við slepptum vsk). Þeirra verð
til smásala og stórkaupenda kallast
verðlistaverð. Það er ákveðið í takt
við stærð, gerð og upplag bókar og
vinnu við hana. Bókaútgefanda er
heimilt að veita afslætti til seljenda
bóka eða stórra kaupenda, án sam-
ráðs við höfund. Algengt verðlista-
verð meðalskáldbókar er um 2.500
kr. hvert eintak. Hlutur útgefand-
ans eftir útgjöld gæti verið 20–30%
af því, ef verkið selst í meðallagi;
annað fer í fyrrgreind útgjöld.
Bókaútgefendur geta ýmist farið vel
eða illa út úr viðskiptum með lágt
verðlistaverð; illa ef verðið er ein-
faldlega of lágt eða magnafslættir
leiða ekki til góðrar sölu en vel ef
salan er góð og magnafslættir valda
verulegri söluaukningu. Þarna verð-
ur að vega saman lækkun frá verð-
listaverði viðkomandi hluta upplags-
ins (sem fer með magnafslætti) og
ágiskaða aukningu í sölunni sem af
frávikinu stafaði. Það er oftast
býsna erfitt. Þetta á líka við í raun
um hlut höfunda en kjör þeira eru
bundin verðlistaverðinu.
Rithöfundar
Höldum okkur bara við skáld-
bækur. Algengast er að höfundur
fái í sinn hlut 23% af verðlistaverði.
Af meðalverkinu á 2.500 kr. (verð-
listaverð) eru það 575 kr. eða rúm
hálf milljón króna fyrir hver 1.000
eintök seld (ef engir eru afslætt-
irnir). Þokkaleg sala gæti verið um
2.000 eintök fyrsta heila söluárið
(með jólavertíð) sem gefur höfundi
rúma 1,1 milljón króna (miðað við
árs vinnu gæfi það innan við 100
þús. á mán.). Seljist hálft þetta upp-
lag á 2.000 kr. verðlistaverði, nemur
kjaraskerðing höfundar 125.000 kr.
Fari verðlistaverðið niður í 1.750 kr.
(30% afsl.) af hálfu söluupplaginu
ber höfundur 180.000 kr. minna úr
býtum en ella. Hann hefði sloppið
við lækkunina með rúml. 300 bóka
sölu á fullu verðlistaverði. Á þessu
sést að hagsmunir rithöfunda eru
ekki endilega þeir að viðmiðunartala
hlutfallslauna þeirra sé lækkuð sem
mest í von um fleiri seld eintök.
Auðvitað er myndin breytt ef salan
nær 5.000–10.000 eintökum en afar
fáar bækur ná því og stórmarkaðir
standa kannski aðeins undir 30%
bóksölu hvers árs þegar upp er
staðið. Hvað tímabundin afsláttartil-
boð bókabúða gera í öllum þessum
pataldri, er erfiðara að meta.
Bókaseljendur
Hinir eiginlegu bóksalar miða
gjarnan við 30% álagningu í sínu
starfi. Þeir lýsa því yfir að sérþjón-
usta þeirra sé hluti verðmyndunar í
búðinni. Stórmarkaðir hafa væntan-
lega betri möguleika til að lækka
álagninguna en minni verslanir og
fábreyttari, og þá mismikið, jafnvel
niður í örfá prósentustig. Sumir
kunna að gera það til að þjónusta
viðskiptavinina án nokkurra ann-
arra verðbreytinga í búðinni, aðrir
gætu gert þetta en hækkað um leið
álagningu svolítið á nokkrum öðrum
vöruflokkum þannig að heildar-
hagnaðurinn væri lítt breyttur. Um
þetta veit enginn nema sem á held-
ur. Gleymum því svo ekki að fram-
boð á bókum, t.d. einhæfni sem mið-
ast aðallega við sölulista, mótar um
sumt jólasöluna og jafnvel smekk
kaupenda.
Hvað svo?
Vissulega er ekki fært að einoka
bóksölu við sérverslanir. En reynsl-
an sýnir að þær eru afar mikilvæg-
ar, árið um hring, og hluti af
mennta- og menningarskipulagi í
landinu, rétt eins og bókasöfn. Ver-
tíðarhugsunin gegnsýrir alla bóka-
útgáfuna og stórmakaðirnir taka
þátt í rispunni. Gott og vel. Þá hlýt-
ur að vera unnt að ræða mál í hópi
fulltrúa allra aðila þannig að t.d.
hinn hái auglýsingakostnaður, bóka-
framboðið, sölulistakapphlaupið og
skerðing höfundalauna taki á sig
einhverja vitræna mynd. Niðurfell-
ing söluskatts og fast grunnverð
bóka er meðal þess sem aðrar þjóðir
hafa reynt. Afslættir geta gengið
þrátt fyrir það, en þá í smærri stíl
og með ljósum tilgangi.
Bókin verðskuldar meiri virðingu
og manneskjulegri við dreifingu
hennar en þá sem þróunin afhjúpar
okkur. Hugverk eiga ekki að fara á
hálfgerða tombólusölu fáeinum dög-
um eftir útkomu. Jólavertíðin verð-
ur trúlega lengi við lýði en hún á að
vera með heldur meiri reisn en nú
er.
Eftir jólavertíðina
Eftir Ara Trausta
Guðmundsson
Höfundur er bókakaupandi, bókaút-
gefandi og rithöfundur.
„Bókin verð-
skuldar
meiri virð-
ingu og
mann-
eskjulegri við dreifingu
hennar en þá sem þró-
unin afhjúpar okkur.“
KRINGLUNNI OG SMÁRALIND
ÚTSALAN
hefst í dag