Morgunblaðið - 02.01.2004, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 2. JANÚAR 2004 21
þegar Hannes Hafstein horfði út
um gluggann sinn í hinu nýja
stjórnarráði vissi hann ekki aðeins,
rétt eins og við nú, að margt var
ógert. Við honum blasti, hvert sem
litið varð um landið, að það var
nánast allt ógert. Samt ljómaði
hann í sál og sinni þennan febr-
úarmorgun árið 1904. Af hverju?
Af því að hann skynjaði að loksins
var fengin forsendan fyrir fram-
förum í því landi, sem svo lengi
hafði staðið í stað. Og hver var hún
forsendan sú? Frelsið. Frelsið var
aflgjafinn sem svo lengi hafði vant-
að. Daufar vonir höfðu vissulega
blundað með þjóðinni og hún átt
drauma og þrár, en frumkvæð-
isrétturinn og framkvæmdaskyldan
hvíldu ekki á réttum herðum fyrr en með
heimastjórninni. Eignir þjóðarinnar voru ekki
miklar og aflið virtist ekki beysið en það dró
ekki móð úr fyrsta ráðherranum sem vissi í
hjarta sínu að nú voru vatnaskil. Þetta skynjaði
gamli skáldmæringurinn fyrir norðan líka, þar
sem hann sat í Sigurhæðum. Úr bréfum hans til
Hannesar Hafsteins má lesa væntingar hans –
jafnvel sigurvissu, nú þegar þau lögðust á eitt,
forsjónin, frelsið og hinn stórhuga skarpgreindi
skáldbróðir hans, sem falið hafði verið að hlaupa
fyrsta spottann í langhlaupi hennar úr örbirgð
til betra lífs. Forskot annarra þjóða á Íslend-
inga mældist ekki í metrum, heldur í áratugum
eða öldum, en það gilti einu, því nú var Ísland
komið af stað og hljóp loks með kyndil sinn á
eigin forsendum.
Hannes mat hvatningarbréf sr. Matthíasar
mikils. Hann var ekki orðinn ráðherra Íslands
er hann svarar einu bréfanna meðal annars með
þessum orðum.
„Við þurfum trú á mátt og megin,
á manndóm, framtíð, starfsins guð,
þurfum að hleypa hratt á veginn,
hætta við óláns víl og suð,
þurfum að minnast margra nauða,
svo móður svelli drótt af því,
þurfum að gleyma gömlum dauða,
og glæsta framtíð seilast í.“
Forystuhæfileikar Hannesar Hafsteins, óbil-
andi kjarkur hans og bjartsýni, sefjandi sig-
urvissa gagnvart hvers kyns erfiðleikum var
orkugjafi þjóðarinnar í upphafi nýrrar aldar.
En meira að segja slíkir eiginleikar hefðu dugað
skammt ef viðspyrnan, sem frelsið gaf, hefði
ekki fengist. Þess er okkur hollt að minnast á
þessum tímamótum. Því baráttunni um frelsið
er ekki lokið og lýkur aldrei, þótt hún hafi
breyst. Og nú er vandinn við að varðveita það og
efla flóknari en nokkru sinni fyrr. Því nú er ekki
lengur við fjarlægan, óbilgjarnan, erlendan
andstæðing að eiga sem sameinar þjóðina til
átaka. Nú snýr baráttan inn á við. Nú er við
okkur sjálf að eiga og það er snúnara. Við þurf-
um sjálf að gæta þess að sá aflvaki og þróttur
sem í frelsi manna býr fái að njóta sín. En frels-
ið verður gagnslítið, ef það er aðeins fárra en
ekki fjöldans. Ef við kunnum ekki með það að
fara, misnotum það eða misbeitum, þá þrengir
smám saman að því, uns svo er komið að það
skiptir engu, hvort rót þess er nær eða fjær, í
Kvosinni eða Kaupmannahöfn. Þá værum við
komin aftur á byrjunarreit.
Góðir Íslendingar.
Með sama hætti og fyrir nær hundrað árum
hefur aukið frelsi til framtaks og athafna blásið
miklum krafti í allt þjóðlífið nú um alllangt
skeið. Sem betur fer hefur almennur hagur
manna styrkst á sama tíma, sem aldrei fyrr. Það
er frumskilyrði þess að sæmileg sátt megi ríkja
í þjóðfélaginu að út af þessari vegferð verði alls
ekki brugðið. Sáttin sjálf er svo aftur forsenda
þess að viðvarandi verðmætaaukning sé í land-
inu. Nú standa yfir mestu framkvæmdir Ís-
landssögunnar. Þær fengust ekki fram án átaka
og deilna. Við skulum segja sem betur fer. Það
væri einkennilegur doði yfir þessari þjóð, ef slík
stórvirki hefðu ekki kallað á heitar umræður,
rök og gagnrök. Öruggt er að við hinar miklu
framkvæmdir er farið eins varlega gagnvart
landinu og náttúru þess og fært er, meðal ann-
ars vegna þess, hve umdeild framkvæmdin var.
Þeir sem töldu það hafa úrslitaþýðingu fyrir
þjóðarhag að ráðast í verkið fengu sitt fram að
lokum. En hinir, sem voru öndverðrar skoð-
unar, börðust ekki til einskis fyrir sínum mál-
stað. Þessar deilur eru nú komnar á sinn stað í
sögunni, og þær verða ekki endir allra deilna.
Stór mál og smá munu hér eftir sem hingað til
kalla á átök. Um það er ekki að fást. Hitt skiptir
öllu að okkar fámennu þjóð tekst að leiða mál til
lykta og leggjast svo saman á árarnar. Þess
vegna hefur okkur miðað svo vel sem verkin
sanna, og erum í fremstu röð þjóða á flesta al-
menna mælikvarða.
Góðir Íslendingar.
Við gleðjumst saman yfir því, að skuldir rík-
isins fara nú ört minnkandi og þar með vaxta-
byrði þess. Þess vegna getum við sameiginlega
varið meira fé til eftirsóknarverðra hluta, svo
sem menntunar og heilbrigðisþjónustu án þess
að þurfa að hækka skatta. Því hefur reyndar
verið lofað að þetta kjörtímabil verði eitt mesta
skattalækkunartímabilið. Við það verður auð-
vitað staðið. Það þýðir ekki að dregið verði úr
þeirri þjónustu sem við erum sammála um að
veita. Það þýðir hins vegar að stærri hluti þess
hagvaxtar, sem fyrirsjáanlegur er, á að renna
beint til fólksins í landinu án millilendingar í
ríkissjóði. Því er með öðrum orðum trúað að
fólk fari ekki endilega verr með fjármuni sína
en þeir forystumenn sem það kýs á fjögurra ára
fresti til að sinna löggjafarstörfum fyrir sína
hönd. Í mínum huga er enginn vafi á að það
traust er á gildum rökum reist.
Aldarminning heimastjórnar og hlutur fyrsta
ráðherrans hefur verið mér hugleikinn á þessari
samverustund með þjóðinni. Af annars konar
tilefni – en vegna aldarminningar líka, orti
Hannes Hafstein kvæði og þykir mér síðasta er-
indi þess hljóma þannig að viðeigandi væri að
tala til hans sjálfs á þessari stundu:
„Þú, sem fyrr með ást og orku kunnir
efla mentir þessa klakalands,
fljetti nú það mál, sem mest þú unnir,
minning þinni lítinn heiðurskrans.
Biðjum þess, að íslenskt mál og mentir
megi hljóta þroska, rík og sterk.
Göngum allir fram sem braut þú bentir!
Blómgist æ þitt drengilega verk.“
Góðir Íslendingar.
Ég hef nú í þrettánda sinn fengið að tala til
ykkar í árslok. Á því verður nú breyting. Í því
felast meiri tímamót fyrir mig en ykkur. Ég
þakka samfylgdina á árinu sem er að líða og
vona að nýja árið verði okkur öllum blessunar-
og huggunarríkt. Gleðilegt ár.“
ðherra
ta og efla frelsið flóknari en nokkru sinni fyrr
ilvægast er, að hlúa að sjálfu lífinu?
Það er mikil blessun foreldrum að
eignast barn og ekki er öllum það
gefið. Lífið er gjöf og mikilvægast
alls. „Blessun fylgir barni hverju“
var almælt á fyrri tíð.
En hvaða sögu segja að með-
altali níuhundruð fóstureyðingar á
ári af félagslegum ástæðum? – hjá
sjöundu ríkustu þjóð veraldar! Það
er á tuttugu ára bili sama og allir
íbúar Kópavogs. Víst eru til góðar
og gildar ástæður, ótal góðar og
gildar félagslegar ástæður, lækn-
isfræðilegar, og margvísleg neyð.
Ég er ekki að dæma þær mæður
sem hafa þurft að axla þá örðugu
ákvörðun, en við megum ekki láta
eins og þetta komi okkur ekki við.
Við verðum að gefa gaum að þeirri staðreynd
að þetta eru hrikalegar tölur, þúsundir ein-
staklinga sem við höfum ekki haft rúm fyrir í
velsæld íslensks samfélags. Það er harmsefni.
Einhver móðuharðindi hafa byrgt okkur sýn
gagnvart því sem máli skiptir! Á sl. ári vöktu
konur athygli á því hvernig börn eru í auknum
mæli misnotuð í auglýsingaskyni. Bent var á
hvernig vafasöm tákn og skilaboð eru notuð í
auglýsingum og á ýmsum barnafatnaði. Æ
verða meir áberandi auglýsingar sem tæla
sakleysingjann inn í viðjar kyntáknsins og
neysluþrælkunarinnar. Þarna eru á ferðinni
ginningar sem barnið hefur litlar forsendur til
að vinna úr og standast gegn. Yfir og allt um
kring eru táknmyndir og ímyndir sem innræta
ómótaðri sál að hlutir og tæki og réttu merkin
séu nauðsynleg til að gera mann aðlaðandi og
eftirsóknarverðan í augum annarra, jafnvel áð-
ur en barnið hefur hugmynd um eðli þess sem
sóst er eftir þá lærist atferlið og tungutakið.
Klámfengið látæði og æ grófara ofbeldi á
myndböndum og fjölmiðlum hefur áhrif á
ómótaða sál. Minnumst þess líka að það er al-
vörumál þegar blygðunarkennd barns er of-
boðið og mörk hins sæmilega verða óljós, al-
vörumál vegna þess að blygðunarkenndin er
ein sterkasta vörn sjálfsvirðingar og mann-
helgi.
Verndum bernskuna! Þörf er þjóðarvakn-
ingar hvað varðar viðhorf til barna. Að leyfa
þeim að vera börn. Að sinna börnunum betur.
Að stuðla að því að barnið fái að vaxa og
þroskast í kyrrð og næði. Ekkert foreldri
megnar að vera barni sínu allt, og engum er
fært að uppfylla allar þarfir þess né verja það
fyrir öllum háska. „Heimsins grjót er hart og
sárt.“ Barnið lærir að skilja lífið og heiminn
umfram allt með aðstoð tilfinninga sinna og
reynslu. Þess vegna þarf það á nánum per-
sónutengslum að halda, umhyggju og aga,
ástúð og styrk, mildi og festu. Það á kröfu til
að hamlað sé gegn hinum gegndarlausa flaumi
áreitanna, ofurspennu afþreyingarinnar, og
ginningum auglýsinganna.
Bernskan er tími þar sem maður á rétt á að
vera smár og óviti og á ekki að þurfa að axla
áhyggjur hinna fullorðnu. „Þegar ég var barn,
talaði ég eins og barn, hugsaði eins og barn,
ályktaði eins og barn …“ sagði postulinn í óðn-
um um kærleikann. Þegar tíminn fullnast þá
ljúkast upp dyrnar að leyndardómum lífsins í
takti við eigin þroska barnsins.
Látum það vera keppikefli okkar á þessu
nýja ári að snúa baki við önnum og ærustu,
gefa sjálfum okkur og hvert öðru meiri tíma
umhyggju. Munum að lífið er dýrmætast alls,
„lífgjöfin er besta jólagjöfin“ sagði móðirin,
sem minnt var óþyrmilega á hvað er mik-
ilvægast í lífinu. Ef við gætum eflt þá auðlegð
sem er fólgin í því að eiga tíma fyrir það sem
máli skiptir, umhyggju um börnin, náungann,
lífið. Ef við gætum sem einstaklingar og sam-
félag beint kröftunum að umhugsun um lífs-
gæði og siðgæði. Ef við gætum mótað þær fé-
lagslegu aðstæður, siðferði, fjölskyldustefnu
og vinnuumhverfi sem hlynnir að heimilinu og
uppeldishlutverki þess, styður við að foreldrar
standi við skuldbindingar sínar gagnvart líf-
inu, gerir barnafjölskyldum kleift að sinna
börnum sínum, þar sem þroski barnsins er í
fyrirrúmi, félagslegur, andlegur, líkamlegur
þroski.
Um jól voru kirkjur þéttsetnar um land allt.
Guði sé lof fyrir allt sem fólk leggur á sig til
að koma jólaboðskapnum, helgi og hátíð til
skila.
Þéttsetnar kirkjur á aðfangadagskvöld er
tákn þess að kirkja og kristni gegna enn mik-
ilvægu hlutverki í þjóðlífinu. „Klukkur lands-
ins“ sem Ríkisútvarpið flytur okkur á nýárs-
dagsmorgni minnir okkur á þau heilögu
vébönd helgidómanna sem umlykja landið allt
til sjávar og sveita og signa líf og land birtu
fagnaðarerindisins. Þó má sjá hér ýmis dæmi
þess hvernig andlaus efnishyggjan og yf-
irborðsmennskan leiðir til öryggisleysis og
snertifælni gagnvart trú, og óeðlilegra varna-
viðbragða þegar trúin birtist sem sýnilegt afl í
lífi fólks.
Hið kristna samfélag á Íslandi, þjóðkirkjan
og önnur kristin trúfélög og söfnuðir, þurfa að
snúa bökum saman í sókn fyrir hinn kristna
málstað, að treysta hinar kristnu rætur, gildi
og sjálfsmynd á okkar miklu alvöru- og ör-
lagatímum.
Margt bendir til þess að í Evrópu munu
átök komandi ára í auknum mæli snúast um
sess trúar í þjóðlífi og í hinu opinbera rými.
Óttinn við múslima fær franska ríkið til að
banna með lögum slæður þeirra – og þá um
leið trúartákn gyðinga og kristinna. Þetta eru
að mínu mati kolröng viðbrögð, viðbrögð ótt-
ans, tilraun til að reisa múra og byrgja
glugga, fremur en að stuðla að gagnrýnu um-
burðarlyndi, og heilbrigðri iðkun og tjáningu
trúarlífs, heilbrigðri og opinskárri umræðu og
betri menntun.
Reyndar munu Frakkar nú hafa lögleitt
trúarbragðafræðslu og kristinfræði í skóla-
kerfinu, í fyrsta sinn í heila öld. Það er eft-
irbreytnivert. Hér á Vesturlöndum, ekki síst
á Íslandi, hefur kristnifræði og trúarbragða-
fræðslu verið æ meir þokað út úr skólakerf-
inu. Hið göfuga markmið er hlutleysi og um-
burðarlyndi, en afleiðingin er iðulega hið
gagnstæða. Það er nefnilega ekkert andlegt
eða trúarlegt tómarúm til.
„Þú hófst mína sál yfir hégóma og tál“
segir Davíð skáld frá Fagraskógi um móður
sína. Og þjóðskáldið Matthías minntist móð-
ur sinnar, fátækrar almúgakonu: „Enginn
kenndi mér eins og þú hið eilífa’ og stóra,
traust og trú, né gaf mér svo guðlegar mynd-
ir.“ Guði sé lof að við getum mörg sagt hið
sama um okkar mæður, já og feður og ömm-
ur og afa. Þeir eru margir foreldrarnir sem
leggja sig fram um að miðla börnum sínum
þeim auði sem aldrei fyrnist, trú og bæn.
Guð launi það og blessi þau og gefi góðan
ávöxt.
Það er nefnilega ekki á valdi nokkurs
manns að gefa lífi sínu merkingu sem ber
uppi og stenst „stormana, helið og hjúpinn“.
Það staðfestir reynsla kynslóðanna að sá
sem hefur ekki lært að kveða að stafrófi trú-
arinnar, né þekkja grundvallarmynstur sagn-
anna um „upphaf og endinn, Guð og mann og
lífsins og dauðans djúpin“, verður ólæs og
orðvana og áttavilltur gagnvart mótlæti,
áföllum og auðnubrigðum sem óhjákvæmi-
lega fylgja öllu lífi. Það er einmitt grundvall-
aratriði kristinnar trúar og siðar að við þurf-
um ekki að standa ein og bera okkur sjálf.
Hönd Guðs leiðir, englar hans vaka yfir,
samfélag kirkju hans á himni og jörðu um-
vefur og ber á örmum sínum. Kvöldbæn
barnsins, bænaversin, sálmarnir, sögurnar
um Jesú, iðkun og athöfn sem greiðir
helginni og birtunni veg að barnshjartanu, er
og verður öflug forvörn og farvegur bless-
unar.
Afl hins illa er staðreynd, máttur myrkurs-
ins, og syndin er lævís og situr um sálirnar.
Hið illa verður ekki sigrað með valdi einu
saman. Þetta skynjum við í ljósinu sem skín af
barnsins augum. Ef takast á að yfirbuga hið
illa í heiminum, afl hefndanna, ofbeldisins,
fýsnar og græðgi, þarf meir en öflugri varna-
kerfi, múra og vopn, það þarf trú á hið góða
og sigur þess, og það þarf samstillt afl góð-
vildar og umhyggju til að reka út óttann og
ummynda valdasýki og sjálfselsku, laða á veg
sannra dyggða. Til að friður Guðs verði á
jörðu þarf þau sem Guð hefur velþóknun á:
þau fátæku í anda, sorgbitnu, hógværu, mis-
kunnsömu, hjartahreinu, friðflytjendur, þau
sem hungrar og þyrstir eftir réttlætinu. Þetta
eru þau sem munu erfa jörðina í því ríki Guðs
sem Kristur Jesús boðar. Í þessu er vonin
fólgin um nýjan og betri heim. Við verðum að
„snúa við“, samviska okkar að vakna, minnug
þess að líf allra heimsins barna er dýrmætast
alls.
Og við birtuna sem skín af barnsins augum
mun „veslings kalda jörðin“ hlýna og „sumar
færast nær“ og lífið fagna. Gleðilegt ár í frels-
arans Jesú nafni.
Dýrð sé Guði, föður, syni og heilögum anda
um aldir alda. Amen.“
nssonar
r hvað varðar viðhorf til barna
n