Lesbók Morgunblaðsins - 25.08.2001, Qupperneq 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 25. ÁGÚST 2001 3
M
IG minnir að Guð-
mundur Finn-
bogason lands-
bókavörður segði
einhvern tíma frá því
að hann léti helst
ekki líða neinn dag
án þess að leita að
heppilegu orði sem hann taldi að vantaði í
íslenskuna um hugtök, atburði eða hluti.
Þetta var á fjórða áratug tuttugustu ald-
arinnar. Um þær mundir var mikill áhugi á
skíðaíþróttinni þrátt fyrir tilfinnanlegan
skort á snjó í hlýrra loftslagi en elstu menn
mundu. Ungu mennirnir kepptu í skíða-
göngu, skíðastökki og svo einhverju sem
var kallað slalom, og eitthvað rámar mig í
að þeir væru að stunda þetta slalom hjá
Kolviðarhóli, gott ef það var ekki í ein-
hverri Flengingarbrekku. Eitt kvöldið
sagði útvarpið frá því að Guðmundur vildi
nota orðið svig um þessa keppnisgrein.
Hann hitti á óskastundina og þessi hug-
mynd hlaut um leið viðurkenningu al-
þjóðar. En það sama varð ekki sagt um
sögnina að svíga sem Guðmundur gerði að
tillögu sinni, en sagnorð eru göfugri þáttur
í íslensku máli en mörgum öðrum tungu-
málum. Hún átti að beygjast eins og sögnin
að síga og var í kennimyndum: svíga, sveig,
svigum, svigið. Ég held að þessi sögn eigi
ekki minni rétt á sér að sínu leyti en sagn-
orðið að skíða sem nú er farið að heyrast æ
oftar. Kannski er það til marks um að sagn-
ir séu að hefjast til vegs í málinu. Til dæmis
fer ekki illa á því þegar stéttarbræður mín-
ir og systur segja í sjónvarpinu að í dag
hafi súldað. Það orð finnst í orðabók Sigfús-
ar, og reyndar líka orðið að súldra, sömu
merkingar. Þar er meira að segja líka sögn-
in að skúra í þeirri merkingu að það gangi á
með skúrum. Orðabók Sigfúsar er mikil
gersemi og nálgast að mörgu leyti full-
komnun. Hún hefur verið mikil þraut fyrir
prentara og prófarkalesara, en ekki hef ég
rekist á nema eina prentvillu á meira en
1.000 þéttprentuðum og stórum síðum
hennar. Og hún geymir framburð Íslend-
inga fyrir 80 árum. En nóg um hana í bili.
Nýyrði Guðmundar Finnbogasonar,
svig, sýnir að hann skildi hvað það er nauð-
synlegt að orð sem verða á allra vörum séu
bæði lipur og skýr. Orðið er aðeins eitt at-
kvæði og skýrist ljómandi vel af hljóð-
skiptum sínum við orðið að sveigja. Oft
hættir mönnum til að velja langar samsetn-
ingar til að tákna ný fyrirbæri, svo sem
málþráð, bifreið, þrýstiloftsflugvél og þyr-
ilvængju. Þessar langlokur kunna að vera
ill nauðsyn meðan fyrirbærin eru lítt þekkt,
en um leið og þau verða daglegt umræðu-
efni er æskilegra að nota styttri og hnyttn-
ari orð eins og sími, bíll, þota og þyrla.
Kannski er þó sanngjarnt að lögreglan fái
að tala um bifreiðar og bifreiðarstjóra í
settlegum skýrslum sínum. En öllum má
ofbjóða og seint munu laganna verðir fara
að kalla bílfæra vegi bifreiðarfæra. Af al-
gengum orðum þarf nefnilega oft að mynda
samsetningar, og þá sést best hvað það er
óhönduglegt að stofnorðin sjálf séu sam-
sett.
Flestum nýyrðasmiðum þykir það mest-
ur ókostur á nýyrðum að einhver annar en
þeir sjálfir sé höfundur þeirra, eins og
meistari Helgi Hálfdanarson hefur sagt.
En þeir eru ánægðir með sitt.
Fyrir einum fjörutíu árum var mikið
rætt um rafheila, electronic computer. Þá
datt mér í hug að kalla þetta fyrirbæri völu.
Orðið vala er skylt sögninni að velja, enda
var sauðarvalan látin velja svar við spurn-
ingum með jái eða neii, eftir því hvor hliðin
kom upp þegar henni var kastað. Þetta er í
líkingu við talnakerfi rafheilans sem ekki
þarf að velja nema um tvær grunntölur,
einn og núll (hleðslu eða ekki hleðslu, með
öðrum orðum já eða nei) til að draga af
þeim allar aðrar tölur og einnig bókstafi og
önnur tákn og teikn. Yfir orðinu vala er líka
dálítil dulúð véfréttarinnar sem segir til um
orðna og óorðna hluti.
Eftir á að hyggja held ég að þetta nýyrði
hefði vel dugað. En svo kom orð Sigurðar
Nordal, tölva, og hafði alla kosti.
Seinna datt mér í hug sjúkdómsnafnið
eyðni fyrir AIDS. Sjálfsánægja mín með
þetta orð var auðvitað mikil, mér fannst
það vera hæfilega stutt um svo umrætt fyr-
irbæri og færi því vel í samsetningum, svo
sem eyðnismitun og eyðnifaraldur, auk
þess sem það vísaði til þess að sjúkdóm-
urinn eyðir vörnum líkamans. Hljóðlíkingin
milli AIDS og eyðni væri líka nokkur kost-
ur. Margir hafa aðhyllst þetta nýyrði, en
kannski hefðu þeir verið fleiri ef höfund-
urinn hefði haldið sig til hlés.
Önnur tillaga sem ég setti fram var að
nefna stærðfræðihugtakið vektor vigur,
fyrirbæri sem hefur tiltekna stefnu og
lengd. Þetta var ég auðvitað líka ánægður
með sem stutt og lýsandi orð. Vektor (vect-
or) er af latneskum uppruna, táknar þá
burðarmann sem flytur eitthvað eða ekur
því, væntanlega oftast eftir vegi. Nú hefur
hver vegarspotti tiltekna stefnu og lengd,
og vegur er líka skyldur latneska orðinu
vehe = flyt, ek. Orðið vigur merkir líka
meðal annars spjót, sem einnig hefur alltaf
einhverja tiltekna stefnu og lengd. Um
þessa tillögu mína varð engin opinber um-
ræða og það kann að hafa valdið því að hún
rataði beina leið inn í orðabækur, meðal
annars fyrir tilstilli Reynis Axelssonar.
Þriðja tilefni mitt til sjálfsánægju var til-
lagan um að þýða stereo með orðinu víð-
óma. Hana setti ég fram við Andrés
Björnsson útvarpsstjóra þegar Rás 2 hóf
göngu sína, en Jóhannes Arason kom henni
á framfæri við landslýð í síðdegisútvarpi.
Mono var þá til samræmis þýtt með orðinu
einóma. Um þetta var þögn í mörg ár, en
allt í einu skaut orðið upp kollinum án þess
að höfundar væri getið, og nú heyrist mér
að það hafi unnið sér nokkurn þegnrétt í
málinu.
Eftir þessa reynslu ætla ég að segja frá
tveimur hugsanlegum nýyrðum, án þess að
geta höfundar. Hið fyrra er orðið ljóri =
ljósleiðari. Það er stutt og þægilegt í sam-
setningum, ljóranet, ljóralögn og allt það.
Gamli ljórinn í þakinu er úreltur í daglegu
lífi, en þessi nýi ljóri gegnir sama hlutverki,
að leiða ljós inn í híbýli manna.
Hitt nýyrðið er gersími = GSM-sími.
Merkingin er sími sem er alger að því leyti
að með honum má hafa samband frá svo að
segja hvaða stað sem er til svo að segja
hvaða staðar sem er. Í orðinu koma fyrir í
réttri röð stafirnir G, S og M, ólíkt því sem
er í orðinu gemsi sem að merkingu til er
eiginlega út í hött, og ekki spillir sú hljóð-
líking að þessi framlenging eyrans og
munnsins er einhver helsta gersemi nú-
tímamannsins. Og að lokum ein spurning:
Er ekki myndbandstæki snældustokkur
með nýtísku hlutverk?
FRAMLENGING
EYRANS OG
MUNNSINS
RABB
P Á L L B E R G Þ Ó R S S O N
JAKOB JÓH. SMÁRI
ÚR DJÚPINU
Á arnarvængjum ber þú mig, guð, upp yfir fjöllin.
Sæll og óttalaus vaggast ég á öldum hins sólheiða
bláma.
Dalir og hnjúkar dyljast í móðu, grásvört hraun og
gulbrúnir sandar – ljósgræn engi, glituð silfurvír
glóblárra strauma.
Jöklarnir hylja höfuð sín hvítum skýjum af lotn-
ingu fyrir þér. Og langt í fjarska syngur hið eilífa
haf.
Hærra og lengra – þangað sem morgunroðinn
kyssir kvöldroðann. Til lands hins himneska dags.
Sólskinsþögnin laugar sál mína, og hið tæra,
ískalda uppheimsloft leikur um mig. Þá hverfur öll
jarðlöngun.
Ég sé nýja heima – og sjálfur er ég orðinn að nýj-
um heimi.
Á arnarvængjum ber þú mig, guð, upp yfir fjöllin.
Jakob Jóhannesson Smári (1889–1972) var skáld og málfræðingur. Ljóð hans
eru nýrómantísk í anda en í Kaldavermslum sem kom út árið 1920 varð hann
einna fyrstur skálda til að birta prósaljóð.
LJÓÐ Í SUNDURLAUSUM ORÐUM I
FORSÍÐUMYNDIN
er tekin á eyju sólarinnar í Títícacavatni þar sem inkar trúðu að guð sinn
hefði fæðst. Ljósmyndari: Einar Falur Ingólfsson.
Íslensk ópera
Er hún til? Spyr Bergþóra Jónsdóttir og
svarar játandi, rúmlega þrjátíu óperur hafa
verið samdar á Íslandi. Íslensk tónskáld
eiga hins vegar erfitt með að fá óperur sín-
ar settar upp við stóru leikhúsin í landinu.
Sjö þessara ópera hafa aldrei heyrst, þrjár
aðeins í konsertuppfærslu, þrjár þeirra eru
ófullgerðar en átján hafa verið sýndar hér-
lendis í fullri endanlegri gerð, þó aðeins
einu sinni hver.
Michel Houellebecq
hefur skrifað nýja skáldsögu sem kom út í
París í gær, föstudaginn 24. ágúst, og nefn-
ist Plateforme. Houellebecq vakti gríðar-
lega athygli með skáldsögu sinni Öreind-
irnar sem kom út árið 1998. Friðrik Rafns-
son fjallar um Plateforme og segir þar vera
að finna þann kraftmikla og skýra stíl sem
einkenndi Öreindirnar, einnig berorðar og
beinskeyttar lýsingar á samskiptum fólks og
ögrandi hugleiðingar.
Henning Carlsen
er einn athyglisverðasti kvikmyndagerð-
armaður Dana. Kunnastur er hann fyrir
heimildarmyndina „Dilemma“ sem fjallar
um aðskilnaðarstefnuna í Suður-Afríku og
myndgerð eftir Sulti Hamsuns. Ragna Sig-
urðardóttir segir frá skrautlegum ferli
Carlsens en í kvöld verður sýnd nýjasta
leikna mynd hans, „Hver ætli sé að kyssa
hana núna?“, í Ríkissjónvarpinu.
Frank O. Gehry
er ólátabelgurinn í heimi arkitektúrs-
ins. Guggenheim-safnið í Bilbao, skrif-
stofubygging DG-bankans í Berlín,
fiskurinn í ólympíuþorpinu í Barsel-
ónu og heimili hans sjálfs í Kaliforníu
eru óræk vitni þess. Hulda Stefáns-
dóttir skoðaði yfirlitssýningu um
hönnun Gehrys í New York og fjallar
um verk hans.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
3 3 . T Ö L U B L A Ð - 7 6 . Á R G A N G U R
EFNI