Lesbók Morgunblaðsins - 25.08.2001, Síða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 25. ÁGÚST 2001
H
VAÐA áhrif hefur frum-
bernskan á líf okkar? Er
hún eins og Freud segir
uppspretta flestra þeirra
erfiðleika sem hrjá okkur
sem fullorðið fólk? Ef svo
er getur Henning Carlsen
prísað sig sælan því frum-
bernskan var þurrkuð úr minni hans á sjö ára
afmælisdeginum.
Árið 1934, árið sem Henning átti sjö ára af-
mæli, var ekki búið að finna upp reiðhjóla-
hjálma handa börnum. Hann fékk hjól í af-
mælisgjöf. Daginn eftir að hjólasýningin
mikla endaði með höfuðið á símastaur – sem
að vísu sýndi þá náð að vera úr tré – vaknaði
Henning litli, nýorðinn sjö ára. Við rúm hans
sat kona sem sagðist vera móðir hans. Síðan
birtist faðir hans, eldri systir og eldri bróðir.
Hann vandist þeim öllum fljótt en næstu árin
fór mikill tími í að segja honum frá öllu því
sem hafði gerst í lífi hans fram að þessu.
Hann ólst upp í Alborg, á dæmigerðu milli-
stéttarheimili. Þegar hann var barn flutti fjöl-
skylda hans oft og í einu húsinu hafði fyrrver-
andi eigandi skilið eftir alls kyns dót í
kjallaraherbergi. Eitt af því sem þar var að
finna var einfaldur lampi kallaður „laterna
magica“, eða töfralampi. Lítið tæki með gas-
loga og glerplötum sem varpaði myndum á
vegg. Henning tókst að þrífa hann og fá hann
til að virka. Ekki vissi hann þá að síðar yrði
hann eigandi eins merkilegasta safns slíkra
lampa í heiminum og að hann myndi helga lífi
sínu því að búa til lifandi myndir. Það væri þó
sögufölsun og ofureinföldun staðreynda eftir
á að segja að lampinn hafi kynnt Henning fyr-
ir töfraheimi kvikmyndanna. Þar er réttara að
telja til bækur Konstantin Stanislavskij og
ekki síst myndir Pudovkin og Eisenstein en
þar má segja að eðli kvikmyndanna hafi runn-
ið upp fyrir honum. Eftir það rykféllu náms-
bækurnar og Henning lauk aldrei stúdents-
prófi. Hann hafði uppgötvað nýjan heim og
ekki varð aftur snúið.
Á fimmta áratugnum var auðvitað enginn
kvikmyndaskóli í Danmörku og eina leiðin inn
í heim kvikmyndanna var að reyna að fá vinnu
einhversstaðar í nálægð við gerð einhvers
konar kvikmynda. Árið 1948 fékk Henning
Carlsen vinnu hjá Minerva Film, fyrirtæki
sem framleiddi heimildarmyndir af ýmsum
toga, til kennslu eða kynningar á fyrirtækjum,
nýrri tækni osfrv. Henning var reyndar búinn
að vinna þar í nokkra daga, aðallega við að
hita te, þegar hann áttaði sig á því að þar voru
einungis gerðar heimildarmyndir. Hann
ákvað þá að fyrst hann vissi ekkert um þær
frekar en leiknar myndir gæti hann allt eins
verið um kyrrt. Það varð til þess að fyrstu
fimmtán árin vann hann eingöngu að gerð
slíkra mynda og það með frábærum árangri.
Fræga fólkið í París
Sérstakt áhugamál Hennings var kvik-
myndun skáldsagna og gerð handrita eftir
skáldsögum. Ein þeirra kvikmynda sem hvað
mest áhrif hafa haft á hann heitir „Casque
d́Or“ og var gerð af Jacques Becker. Hún
byggist á sögu frá því um aldamótin nítján
hundruð og lýsir stríði milli tveggja glæpa-
gengja. Henning lýsir þessari mynd sem ein-
staklega trúrri uppruna sínum á allan hátt.
Þar er engu orði ofaukið, segir hann og ekki
einum myndramma. Síðar átti Henning eftir
að átta sig á því hversu mikil áhrif þessi mynd
hafði á hann. 1955 fékk Henning tækifæri til
að dvelja í París í hálft ár og fór þangað án
þess að kunna orð í frönsku. Á meðan á dvöl-
inni stóð gerði hann hvað hann gat til þess að
komast í kynni við franska kvikmyndagerð-
armenn, hann hitti meðal annars Jean Renoir
sem tók vingjarnlega á móti honum á heimili
sínu við Avenue Frochot.
René Clair var þá enn álitinn einn af
fremstu kvikmyndargerðarmönnum heims.
Hann byrjaði með þöglum myndum á þriðja
áratugnum og gerði síðan myndir eins og
„Undir þökum Parísarborgar“ („Sous les
Toits de Paris“), og „Miljónin“, („Le Million“).
Hann freistaði gæfunnar í Ameríku en á þess-
um tíma var hann kominn aftur til Parísar og
var að gera stórmynd, gerð hennar hafði vakið
mikla athygli. Henning tókst að komast á
tökustað þar sem hann hitti René Clair og
fylgdist með tökum á hverjum degi í tvær vik-
ur. Eftir heimkomuna til litlu Danmerkur
varð Henning tíðrætt um Parísarævintýri sín
og vinskapinn við stóru stjörnuna. Nokkru
síðar kom René Clair til Danmerkur. Clair var
boðið til Valby, í elsta kvikmyndaver landsins,
þar sem Henning var við vinnu hjá Nordisk
Film. Starfsfélagar Henning fylgdust vel með
þegar Clair hitti Henning, sem var kynntur
fyrir honum sem „yðar gamli vinur Henning
Carlsen“. Clair horfði á Henning augnablik,
breiddi svo út faðminn og faðmaði hann fast
og hvíslaði í eyra hans um leið, „Hvar hittumst
við?“ „Í stúdíóinu við Billancourt í apríl,“
hvíslaði Henning á móti.
Clair sýndi þarna mikla kurteisi og nær-
gætni, segir Henning sjálfur.
Næstu ár vann Henning að gerð fjölda
heimildarmynda, misáhugaverðra. Ein þeirra,
„Hjólreiðadrengurinn“, mynd um öryggi
barna í umferðinni, fékk þó verðlaun á mörg-
um stuttmyndahátíðum um heim allan.
Það var svo við gerð heimildarmyndar um
Danfoss-verksmiðjurnar sem að hluta til var
tekin í Jóhannesarborg, að hann komst í
kynni við aðskilnaðarstefnuna. Upplýs-
ingaflæði þess tíma var lítið miðað við það
sem við þekkjum í dag. Aðstæður svartra í
Afríku komu því mjög á óvart. Lítið hafði
verið fjallað um þær utan Afríku. Höfundar
eins og Nadine Gordimer, Breiten Breit-
enbach og André Brink voru við upphaf ferils
síns. En hin stutta dvöl í Afríku á þessum
tíma varð til þess að Henning tók þá
ákvörðun að fyrr eða síðar skyldi hann gera
heimildarmynd um þetta efni og láta um-
heiminn vita hvað var að gerast. Það var þó
ekki fyrr en þremur árum síðar að honum var
gert það kleift.
Gamlingjarnir
Eftir gerð Danfoss-myndarinnar ákvað
hann að tími væri kominn til að standa á eigin
fótum og reyna að gera sínar eigin myndir.
Ein þeirra mynda sem Henning þykir hvað
vænst um enn í dag er „Gamlingjarnir“, „De
Gamle“, heimildarmynd um það hvernig var
að vera gamall í Danmörku um 1960. Það er
dæmigert fyrir vinnubrögð Hennings að áður
en tökur myndarinnar hófust eyddi hann
miklum tíma í að heimsækja og kynnast því
fólki sem átti að koma fram í myndinni og tala
um líf sitt og aðstæður. Hann heimsótti þau
oft og mörgum sinnum, færði þeim blómstr-
andi greinar, ávexti og blóm, hann hlustaði á
þau þar til þau treystu honum. Hugmyndin
með Gamlingjunum var að safna saman ýms-
um lífsviðhorfum og klippa þau síðan saman
eins og eins konar samtal, þar sem hver ein-
ræðan tekur við af annarri. Rauði þráðurinn í
myndinni var síðasti starfsdagur lestarstjóra
áður en hann fór á ellilaun. Gerð myndarinnar
tók tvö ár, en það var ekki óalgengt við gerð
heimildarmynda á þessum tíma. Svipaða að-
ferð notaði Henning síðar við gerð tveggja
annarra mynda; „Fjölskyldumyndir“ og
„Ung“. Saman mynda þær eins konar þríleik í
dag, um lífið í Danmörku í upphafi sjöunda
áratugarins. Myndin um Gamlingjana vakti
mikla athygli og hlaut alþjóðleg verðlaun.
En síðan var það Suður-Afríka sem átti hug
hans allan í langan tíma.
„Ísskápar í daglegu lífi
suður-afrískra húsmæðra“
Henning hreifst af framtaki Bandaríkja-
mannsnokkurs sem gert hafði heimildarmynd
um Suður-Afríku undir því yfirskini að hann
væri að gera auglýsingu fyrir flugfélag.
Myndin var ekki vel gerð en hafði vakið mikla
athygli og reiði. Henning hugsaði með sér að
engum dytti í hug að einhver myndi reyna að
endurtaka leikinn aðeins tveimur til þremur
árum síðar. Honum tókst að fá Danfoss í lið
með sér og fékk undirskrifað bréf frá forstjór-
anum, Mads Clausen, í þá átt að Henning
Carlsen væri að gera heimildarmynd um ís-
skápa í daglegu lífi suður-afrískra húsmæðra.
Mismunun kynþáttanna var þá í örri þróun í
Suður-Afríku. Henrik Verwoerd, ríkisstjóri á
þessum tíma, kom því í kring að Afríkönum
var bannað með lögum að eiga fasteignir, Afr-
íkanar urðu að halda sig frá borgunum og ut-
an hvítu hverfanna eftir sólarlag, sett voru lög
um refsingar við ástarsamböndum milli
svartra og hvítra, hann minnkaði rétt svartra
til menntunar osfrv. Um það síðastnefnda var
meðal annars þetta skrifað:
„Nýja kerfið var sett fram vegna þess að
fyrra menntakerfi hafði framleitt „einstak-
linga sem ekki voru við hæfi“ og „svarta Eng-
lendinga“, sem höfðu gert sér hugmyndir sem
ekki var víst að myndu alltaf tryggja okkur
lágstétt sem væri reiðubúin til þjónustu. Þess-
ir „einstaklingar sem ekki voru við hæfi“
máttu ekki lengur fá að „vera á beit á okkar
grænu engjum“.“ Það er kaldhæðið, en síðasta
setningin í þessari málsgrein, gæti verið úr
hvaða eintaki sem er af einu mest lesna dag-
blaði Danmerkur í dag, Ekstrabladet, sem nú
í nokkur ár hefur haldið uppi miklum áróðri
gegn Dönum af öðrum uppruna en dönskum
og með annan húðlit en hvítan.
En þannig var ástandið þegar Henning fór
til Suður-Afríku og það er auðvelt að gera sér
grein fyrir þeim hættum sem þetta verkefni
hafði í för með sér.
Í samvinnu við Nadine Gordimer
En ekki mátti gleyma handritinu. Upphaf-
lega hugmyndin var að „gera eitthvað um að-
skilnaðarstefnuna“. Það dugði auðvitað ekki
til. Henning hafði hrifist mjög af bók Nadine
Gordimer A world of strangers, og hafði sam-
band við hana. Hún var mjög áhugasöm og á
endanum var myndin annars vegar byggð á
aðalpersónu bókarinnar, en hins vegar notuð
atriði sem ekki voru leikin heldur voru hrein-
ar upptökur af aðstæðum undir aðskilnaðar-
stjórninni. Myndinni var gefið einkar viðeig-
andi nafn; „Dilemma“ eða „Togstreita“.
Stuttu síðar var bókin bönnuð en líklega var
það vegna þess að hún var nýkomin út í kilju-
útgáfu en hafði fram að því aðeins verið til
innbundin. Í kiljuútgáfu varð hún aðgengileg
svörtum og því bönnuð. Fleiri slík dæmi
fylgdu í kjölfarið, bæði tónlist og myndlist
sem nota átti í myndinni var skyndilega
„bönnuð“. Rík ástæða var til þess að fara var-
lega.
Eins og áður var getið var hluti af myndinni
leikinn og því þurfti að fá leikara til starfa.
Það var viðkvæmt mál og þeim var ekki sagt
um hvað var að ræða. Það var viljandi gert, til
þess að gefa þeim tækifæri á að segja síðar að
þau hefðu ekki vitað hverju þau tóku þátt í.
Ekki leið þó á löngu þar til allir leikararnir
kveiktu á perunni, en enginn hætti við. Aðal-
leikarinn, Zakes Mokae, var hundeltur eftir
... OG LJÚFIR TÓNAR
LIFNA Í HJÖRTUM
Ljósmynd/Else Heidary-Carlsen
Fimmtíu árum eftir að hafa séð Potemkin, hina frægu mynd Eisensteins, fór Carlsen í pílagríms-
ferð. Við Ódessatröppurnar 1998. Myndin er fengin úr sjálfsævisögu Carlsen, Mit livs fortrængn-
inger, sem kom út hjá Gyldendal 1998.
Henning Carlsen er eitt stærsta nafnið í danskri
kvikmyndagerð. Hann hóf feril sinn á fimmta ára-
tugnum með gerð heimildarmynda og „Dilemma“,
leikin heimildarmynd sem hann gerði á laun í Suður-
Afríku í kringum 1960, vakti alþjóðlega athygli.
1966 sló hann rækilega í gegn með myndgerð sinni
eftir skáldsögu Knut Hamsun, Sulti. Nýjasta leikna
mynd hans, „Hver ætli sé að kyssa hana núna?“,
var gerð 1998. Hún verður sýnd í Ríkissjónvarpinu
í kvöld, laugardaginn 25. ágúst.
E F T I R R Ö G N U S I G U R Ð A R D Ó T T U R