Lesbók Morgunblaðsins - 12.10.2002, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. OKTÓBER 2002 7
hann að tæma veskið af bæði klinki og seðlum,
setja ofaní kassann og rétta manninum svo
veskið aftur einsog ekkert væri? Nei. Það gæti
virkað einsog hann tæki þetta óstinnt upp.
Hann rétti manninum veskið eftir að hafa
tekið klink fyrir ferðinni.
„Þakka þér fyrir.“
„Það var ekkert.“
Þegar ég hugsa mig betur um þá hefur nafn-
giftin ef til vill eina merkingu: hún dregur dár
að lykilsögunni, þeirri aðferð að vísa í skáld-
skap óbeint (með brengluðum nöfnum) til
þekktra einstaklinga í því skyni að salla þá nið-
ur í háði. Ég hef aldrei kunnað að meta þessa
aðferð; mér hefur fundist hún vera sjálfhverf,
hálfgert runk þar sem höfundur treður mein-
ingum sínum uppá lesandann og ekki alveg
grunlaust um að ástæðan sé sú að hann álíti
sig eiga eitthvað sökótt við fólk og sé að hefna
sín. Til hvers eru þá bókmenntir? Því ef ég er
svag fyrir einhverri kenningu um tilgang bók-
mennta er hún sú að þær leysi lesandann úr
þeim álögum sem vaninn hefur lagt á hann.
Þetta gerir Nietzsche einmitt. Ég er aðeins
áhugamaður um heimspeki og langt frá að
vera nokkur sérfræðingur í Nietzsche, en
stundum þegar ég stend útí garðinum mínum
og reyki hugsa ég að enginn rithöfundur hafi
tekist jafn vel á við það verkefni að rjúfa þá
svefngöngu vanans sem hugsuninni og þar
með tilverunni hættir svo djöfullega mikið til
að vera.
En þegar allt kemur til alls finnst fólki ekk-
ert óbærilegra en að láta gabba sig. „Eru þau
að gera lítið úr lífi mínu?“ Hugsuninni skaut
uppí kollinum á Jónatan án þess að hann fengi
rönd við reist. Auðvitað var þetta einstaklega
endurtekningarsamt og einhæft starf. Því var
ekki að neita. Hring eftir hring eftir hring,
sömu leiðina daginn út og inn, eilífur rúntur,
samur og samur út og austur.
En hvaða rétt höfðu einhverjir hrekkjalóm-
ar á Skjá einum eða PoppTíví eða Stöð tvö til
að lítilsvirða tilveru hans? Var rútína þeirra
eitthvað skárri? Og þegar hann heyrði tónteg-
undina í hugsunum sínum rann upp fyrir hon-
um að hann var í vonlausri aðstöðu: hann yrði
að taka þessu vel, annars yrði hann dæmdur
húmorlaus. Annaðhvort var hann í hressa lið-
inu eða því beiska.
Og það fór í taugarnar á honum að vera sett-
ir slíkir afarkostir. Honum hafði verið stillt
upp við vegg. Var ekki eitthvert glórulaus til-
litsleysi í gangi í skemmtanabransanum?
Hressleikinn var keyrður miskunnarlaust
áfram einsog lúbarinn kerruhestur, látinn æða
yfir allt sem á vegi hans varð. Hressleikaiðn-
aðurinn skeytti hvorki um skömm né heiður.
Ef þú varst ekki með í leiknum gastu gengið til
liðs við hersingu óhamingjusamra nöldur-
seggja. Sem voru vissulega til, Jónatan þekkti
marga slíka og langaði ekki til að verða einn af
þeim. En í raun og veru var það dálítil innrás í
einkalíf hans að koma fyrir kvikmyndavélum
og taka hann upp án hans vitundar. Þau tefldu
á tæpasta vað í siðferðislegum álitamálum fjöl-
miðla. Hvað hafði frænka hans sem var á
Kleppi sagt við hann? „Það eru kvikmynda-
vélar allsstaðar.“ Var þetta ekki alveg hárrétt
hjá henni? Það voru kvikmyndavélar allsstað-
ar. Lífið var stöðugt að nálgast það meira og
meira að vera bein útsending. Raunveruleika-
sjónvarp var auðvitað eitt … munurinn var sá
að fólk vissi af kvikmyndavélunum þar og gat
því sett sjálft sig á svið. En það voru komnar
eftirlitsmyndavélar á hvert götuhorn; útvarps-
stöðvarnar voru óþreytandi að hringja í fólk til
að plata það uppúr skónum; allt í þágu gríns-
ins; þeir sem ekki voru með voru fýlupokar.
Ég er hérna staddur ennþá. Já, ég er að
reykja. Það er tekið að hausta og sennilega
verður kalt hérna úti í vetur. Ástæðan fyrir að
ég hætti ekki að reykja er sú að það er gott að
hugsa á meðan maður reykir. Svo vil ég heldur
ekki gera stækum reykingarvarnarfasistum
það til geðs.
Nú verð ég að játa að ég hef lúmskt gaman
af þáttum með falinni myndavél og get því
ekki stillt þeim upp sem tákni um stigvaxandi
lágkúru samtímans. Því oft tekst aðstandend-
um slíkra þátta að búa til ankannalegar uppá-
komur sem rjúfa framrás hversdagslegra at-
burða. Og ég hef sjálfur tekið viðtal við mann
án hans vitundar, þótt ég fengi reyndar leyfi
eftir á til að útvarpa því. Þetta hefur verið gert
við mig. Allt í góðu. En þó að þetta sé saklaust
og græskulaust gaman eru einhversstaðar
mörk og ég hef sett þau niður fyrir sjálfum
mér.
Fyrir tveimur árum var ég staddur í bíl að
hlusta á útvarpsþátt á einni af dægurlaga-
stöðvunum. Í þættinum var gabb í gangi.
Stjórnandinn hafði hringt í kærustu sína og
var að segja henni upp í beinni útsendingu.
Hann sagði að þetta væri orðið gott hjá þeim
og að sambandið virkaði ekki alveg. Hún var
niðurbrotin og sagði ekki rétt að ræða þetta í
síma, að betra væri að tala um þetta um kvöld-
ið þegar þau kæmu heim – þau bjuggu greini-
lega saman. Hann sagði að það hefði ekkert
uppá sig og bað hana að hirða föggur sínar og
vera farin þegar hann kæmi. Og síðan rann
upp stund uppljóstrunarinnar þegar hann
sagði henni að þetta væri bara gabb í útvarps-
þættinum sínum. Hún kallaði hann drullusokk
og skellti á hann. Þetta hljómaði ekki sem leik-
inn dagskrárliður í mín eyru.
Kannski voru einhverjir aðdáendur þáttar-
ins að hlusta og fannst þetta ógeðslega flippað
og hann kúl að þora, víla þetta ekki fyrir sér.
En ég fylltist djúpri hryggð, depurð. Ekki
hneykslan, nei, depurð. Útvarpsmaðurinn var
reiðubúinn til að fórna einkalífi sínu á altari
fjörsins. Allt fyrir skemmtunina! Leikgleði
tuttugustu aldarinnar hafði náð efstu hæðum í
lágkúru. Ekki aðeins voru skil einkalífs og op-
inbers lífs rofin, sem er spennandi spil, heldur
lagði hann innstu tilfinningar unnustu sinnar
að veði, lék sér að þeim. Ég vona að hann hafi
séð að sér, játað brot sitt og gert yfirbót.
Í stað þess að fara í fýlu, sem hefði verið
ófrjótt – hann hristi af sér gremjuna í snatri –,
tók Jónatan að hugsa upp mótleiki. Ætti hann
að bruna framhjá stoppistöðvunum þar sem
þau biðu? Hann lét sér jafnvel detta í hug að
hringja í Stefán, bílstjórann sem var með
vagninn á hinni vaktinni, og fá hann til að
koma í vagninn í venjulegum fötum þegar
hvorugt þeirra væri í honum og skipta svo við
sig, fara í einkennisbúninginn og vera tekinn
við akstrinum næst þegar þau kæmu. „Þá held
ég kæmi aldeilis svipur á þau,“ hugsaði hann.
„Allt í einu kominn nýr bílstjóri og hinn orðinn
farþegi. Svo gætu þeir skipt aftur. Fallin á eig-
in bragði. Vitskert veröld.“
„Velkomin í vagninn,“ sagði hann við kon-
una og hneigði höfuðið til hennar.
„Þakka þér fyrir,“ svaraði hún.
„Ég vona að þú verðir ánægð með þjónustu
SVR.“
„Þakka þér kærlega fyrir.“
Það var ekki um að villast, hún var ærið
sposk, einsog hún væri að springa úr hlátri.
„Ég vona að þú notfærir þér ferðir vagnsins
sem oftast í framtíðinni.“
„Ha? Já. Það er víst engin hætta á öðru.
Mikið gat tilveran annars verið skemmtileg,
tæki maður þann pólinn í hæðina.
Í þetta sinn hafði maðurinn farið út á sömu
stöð og konan kom inn. Jónatan sá hann í bak-
sýnisspeglinum þar sem hann hafði fengið sér
sæti í biðskýlinu. Síðan sá hann hvítan Mitsub-
ishi renna upp að því og manninn stíga um
borð.
Já, mikið gat tilveran verið ljómandi
skemmtileg. Hann þyrfti að lífga uppá heim-
ilislíf sitt með svipuðum hætti. Það hafði, við-
urkenndi hann fyrir sjálfum sér, ekki verið
uppá marga fiska síðan einkadóttir þeirra
hjóna flutti að heiman. Svo ekki væri talað um
kynlífið, Guð almáttugur … Nei, þetta var
þrúgandi tilvera, að undanförnu hafði hann
skynjað það skýrt, skýrar en áður. Þau hjónin
löfðu á vananum einum saman og höfðu engan
kraft í sér til að gera neitt í því. Þau lágu eins-
og lufsur í hægindastólunum og horfðu á sjón-
varpið. Hvað ef þetta væri nú alltaf sami fram-
haldsþátturinn sem þau voru að horfa á?
Tækju þau yfirleitt eftir því? Í rúminu tóku
þau enn eina umferð vanabundinna hreyfinga
án þess að láta hvarfla að sér að þetta væri
alltaf sama senan í endursýningu. Afhverju
gerðu þau ekki eitthvað nýtt? Hvað var eig-
inlega orðið af neistanum! Æ, það hljómaði
ekki einu sinni vel að væla yfir horfnum neista,
hljómaði einsog biluð plata, útjöskuð klisja.
Hér þurfti róttækari meðöl. Það þurfti að
kveikja nýjan eld og snúa skilningarvitunum á
hvolf. Þau yrðu að fara til Timbuktu eða Balí –
eða finna sér nýja leiki til að leika, leiki einsog
þennan sem hann var núna staddur í!
Nei, Jónatan Garðarsson er ekki tákn fyrir
nafna sinn hjá sjónvarpinu. Til hvers væri
það? Hann er samnefnari þess að feta sig vit-
andi vits eftir þekktum slóðum, vanans sem
keyrir okkur útá ystu nöf – og áfram. Og þó er
hann allsekki bara þetta; hann er sjálfstæður
einstaklingur og ég sé skýrt fyrir mér hvern
drátt í andliti hans þar sem hann ákveður að
tími sé kominn til að binda enda á leikinn.
Jónatan setti vagninn í handbremsu, steig
uppúr stólnum og gekk með hægð aftur í vagn-
inn, á sama hátt og hann hafði nokkrum sinn-
um gert þegar hann var að skamma krakka
fyrir að gera bjölluat. Þvínæst bað hann kon-
una, sem sat framarlega í vagninum, að tala
við sig rétt sem snöggvast.
„Það er bara örlítið formsatriði frá SVR,“
sagði hann kurteislega.
Og síðan benti hann manninum, sem sat á
aftasta bekk, að koma og tala við sig.
Og þarna stóðu þau bæði fyrir framan hann
einsog hrekkjótt börn á skrifstofu skólastjór-
ans, furðu slegin og feimnisleg.
„Jæja,“ hrópaði Jónatan og brosti útí eitt.
„Komiði með það. Falin myndavél!“
En þau störðu bara opinmynnt á hann.
Já, það er kalt hérna úti, einhversstaðar
austur í bæ er andartakið frosið fast utan um
þrjá einstaklinga til eilífðar og glötunin bíður
okkar allra á götuhorni. Það er byrjað að
snjóa.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Þ
AÐ er ekki hægt að reisa múra
um hugmyndir, heimspeki-
stefnur, skoðanir eða trúarvið-
horf,“ segir Salman Rushdie í
grein sem hann ritaði í breska
blaðið The Guardian 28. sept-
ember síðastliðinn til varnar
franska rithöfundinum Michel
Houellebecq sem kærður hefur verið fyrir
meint níð um íslam. Rushdie er harðorður í
greininni og segir að múslimar hafi enn einu
sinni vegið að málfrelsinu og mikilvægt sé að
halda uppi vörnum fyrir skáldskapinn.
Upphaf málsins er að Houellebecq lét þau
orð falla í viðtali við frönsku tímaritin Lire
og Figaro Magazine að íslam væri „heimsku-
legustu trúarbrögðin“. Hann gaf einnig í
skyn að Kóraninn væri ómerkilegt rit en
sagði hins vegar að Biblían væri „að minnsta
kosti vel skrifuð vegna þess að gyðingar hafi
virkilega bókmenntahæfileika“. Í kjölfarið
höfðuðu stærstu moskurnar í París og Lyon,
Bandalag franskra múslima og Heimssam-
band múslima mál á hendur höfundinum fyr-
ir kynþáttahatur gegn múslimum.
Rushdie, sem hefur eins og kunnugt er far-
ið huldu höfði í meira en áratug eftir að hafa
verið dæmdur til dauða fyrir guðlast í bók-
inni Söngvar satans af erkiklerkum í Íran,
segir að „ef einstaklingur í frjálsu samfélagi
hafi ekki lengur rétt á því að segja opinskátt
að honum þyki ein bók betri en önnur þá hafi
það samfélag ekki lengur rétt á því að kalla
sig frjálst.“ Enn fremur tekur Rushdie undir
það með Houellebecq að það sé ekki hægt að
leggja að jöfnu atlögu að hugmyndafræði
fólks og trúarkerfum og atlögu að fólkinu
sjálfu. „Þetta er tvímælalaust ein af grunn-
stoðum opins samfélags,“ segir Rushdie.
„Borgarar hafa rétt á að kvarta yfir misrétti
sem þeir verða fyrir en ekki yfir því að ein-
hver sé þeim ósammála, jafnvel ekki þótt
sterkt og dónalega sé kveðið að orði.“
Rushdie hælir Houellebecq í hástert fyrir
skáldsögur hans en Houellebecq er fræg-
astur fyrir Öreindirnar (1998), sem komið
hefur út í íslenskri þýðingu, en hún vakti
gríðarlega mikil og blendin viðbrögð. Nýj-
asta skáldsaga hans, Platforme (2001) eða
Áform sem væntanleg er í íslenskri þýðingu í
nóvember, hefur einnig vakið mikil viðbrögð,
ekki síst meðal múslima sem aðalsöguhetja
bókarinnar hefur ímugust á. Gagnrýnendur
hafa leitt getum að því að Houellebecq sé í
raun að lýsa eigin hatri á múslimum í Áform-
um enda hafi hann átt múslimskan fóstur-
föður sem hann hafi afneitað.
Rushdie segir að allir þeir sem unni bók-
menntum ættu að hafna ævisögulegum túlk-
unum af þessu tagi og verja sjálfstæði text-
ans. Hann segir að það verði að vera hægt að
skapa persónur af öllu tagi í skáldskap. „Ef
skáldsagnahöfundur getur ekki lýst nasista
eða ofstækismanni án þess að vera sjálfur
sakaður um að vera nasisti eða ofstækismað-
ur geti hann ekki sinnt starfi sínu almenni-
lega.“
Rushdie segir að það sé „skylda allra góðra
manna“ að koma Houellebecq til hjálpar því
málstað hans sé mikilvægt að verja. Fjöl-
margir eru sammála Rushdie. Franskir
menntamenn og útgefendur hafa margir
hverjir tekið upp hanskann fyrir Houellebecq
en, eins og Rushdie bendir á, hafa líka marg-
ir þeirra ekkert látið í sér heyra. Franska
vinstrielítan þykir Houellebecq, að sögn, of
grófur og klámfenginn til að vilja bendla sig
við hann. Forlag hans í Frakklandi, Flamm-
arion, hefur raunar einnig haldið sig til hlés á
meðan öfgasinnaðir hægrimenn létu sig ekki
vanta við upphaf réttarhaldanna, klæddir
stuttermabolum með mynd af Mariönnu,
gyðju lýðveldisins, prentaða á bolinn, kefl-
aða. Þeim var fljótlega varpað á dyr.
Franskir fjölmiðlar hafa látið gamminn
geisa og meðal annars haldið því fram að
Houellebecq hafi fyrst og fremst látið orð sín
um íslam falla til að vekja athygli á nýjustu
skáldsögunni sinni. Það virðist raunar stang-
ast á við þá staðreynd að Houellebecq býr í
afskekktri sveit á Írlandi og er lítið fyrir að
vera í kastljósi fjölmiðla en fjölmiðlar hafa
hins vegar bent á að á Írlandi fái listamenn
góðan skattaafslátt. Reyndar hafa farið fram
miklar umræður um ábyrgð og sölumennsku
fjölmiðla í réttarhöldunum, hvernig þeir
spila inn á blygðunarkennd fólks en fría sig
ábyrgð þegar allt fer í bál og brand eins og í
þessu tilfelli.
Það þykir þó einna merkilegast við rétt-
arhöldin að múslimirnir vitna ekki aðeins í
ummæli höfundarins, heldur í stórkarlalegar
yfirlýsingar aðalpersónu skáldsögunnar
Áform. Hefur það gengið svo langt að dóms-
forseti hefur oftar en einu sinni þurft að
minna á að það sé ekki verið að rétta yfir
skáldaðri persónu heldur höfundi og ummæl-
um hans í blaðaviðtölum.
Houellebecq hefur í vörn sinni lagt áherslu
á að ummæli sín hafi verið slitin úr samhengi,
að hann hefði ekki bara verið að ráðast á ísl-
am, heldur á hvers konar eingyðistrúar-
brögð. Hann neitar því að hann sé haldinn
kynþáttafordómum en áskilur sér rétt til að
gagnrýna íslam.
Kröfur kærenda eru hins vegar skýrar.
Dalil Boubakeur, rektor moskunnar í París,
orðar þær með þessum hætti: „Það hefur ver-
ið farið ósegjanlega illa með íslam, það hefur
verið gengið algerlega fram hjá því sem það
er. Hversu lengi verður hægt að haga sér
svona? Enginn þekkir betur en ég hvað tján-
ingarfrelsi þýðir. En það sem sagt er hefur
sitt vægi. Það getur drepið. Tjáningarfrels-
inu eru þannig takmörk sett. Ég tel að sam-
félag mitt hafi verið svívirt, að trúarbrögð
mín hafi verið svívirt. Ég fer fram á að rétt-
lætinu verði fullnægt.“
Salman Rushdie
AP
Michel Houellebecq
RUSHDIE VER
HOUELLEBECQ
Salman Rushdie segir það „skyldu allra góðra
manna“ að koma Michel Houellebecq til varnar en
hann hefur verið kærður fyrir meint níð um íslam.
ÞRÖSTUR HELGASON segir frá málavöxtum.
throstur@mbl.is