Tíminn Sunnudagsblað - 15.08.1965, Blaðsíða 8

tilliti til sólar, yrði því aðfall á h\ erj-
um stað tvisvar á sólarhring. En nú
gengur tunglið umhverfis jörðu
á 29,5 sólarhringum með tilliti til
sólar. Þetta hefur þau áhrif, að há-
flæði seinkar á hverjum stað um það
bil 50 mínútur á dag.
En það er ekki tunglið eitt, sem
veldur sjávarföllum á jörðunni. Sól-
in er geysilega stór og þung, og
þyngdarkraftur hennar verkar á
jarðarkrílið, þótt hún sé miklu lengra
burtu en tunglið.
Á einu ári fer jörðin heilan hring
ím sólu og þeytist í burt frá henni
með jafnmiklum krafti og sólin dreg-
ur hana að sér.
Á sama hátt og tungliö veldur sól-
in flóði á þeirri hlið jarðar, sem að
henni snýr og gagnstæðri hlið. Sólar-
hringur er einmitt sá tími, sem jörð-
in er að snúast um möndul sinn.
Þ^ss vegna veldur sólin flóði tvisvar
á sólarhring á hverjum stað. Það
lægi beinast við samkvæmt þessu, að
sólarflæði yrði alltaf á miðnætti og
á hádegi, en ýmislegt annað grípur
inn í og veldur því, að flóð verður á
allt öðrum tíma en vænta mætti.
Ef ekkert fleíra kæmi við sögu en
það, sem um hefur verið rætt, væri
53.5 sentimetra munur á lægstu fjöru
og hæsta flóði, sem tungl veldur, en
24.6 sentimetra munur, þegar sól
veldur. Sólarflæði kemur alltaf á
sama tíma, en tungifiæði seinkar um
50 mínútur á sólarhring. Á einum
mánuði, 29,5 dögum, fellur því sél-
ar- og tunglflæði tvisvar sinnum
saman. Þá eru sól, tungi og jörð, í
beinni línu og tunglið því annað
hvort fullt eða nýtt. Þá er stór-
streymi. Stórstreymi verður um það
bil á fjórtán daga fresti.
Milli nýs og niðar myndast rétt
horn milli stefnunnar frá jörðu til
sólar og stefnu jarðar til tungls. Þá
er hálft tungl, og sólin veldur fjöru,
þar sem tunglið veldur flóði og öfugt.
Ef sól og tungi yllu jafnmiklu flóði,
vægi það hvort á móti öðru, en þar
sem tunglflæðið er helmingi meira
en sólarflæðið, verður einnig flóð
við hálft tungl, en þó fremur lítið,
þá er talað um smástreymi. Smá-
streymi verður þannig mitt á milli
stórstrauma. Munur flóðs og fjöru
æf-ti samkvæmt þessu að vera 78
sentimetrar við stórstreymi og 29
sentimetrar við smástreymi.
Allir, sem þekkja eitthvað til sjáv-
arfalia, vita, að það, sem hér hefur
verið sagt, stenzt ekki alltaf í
reyndinni. Venjulega kemur flóðið
ekki fyrr en nokkru eftir að tungl-
ið hefur verið i suðri, og það gelur
vikið mikið frá þeim tölum, sem
nefndar hafa verið um hæð þess.
Mikilvægustu orsakir þessara frá-
vika er viðnámið, sem hafstrauni-
arnir veita því að breyta hreyf-
ingu sinni, þegar flóðbylgjan fer um.
Það er alls ekki sama vatnið,
sem fylgir flóðbylgjunni allan tím-
ann. Vatnið streymir aðeins 'irfáa
kílómetra milli flóðs og fjöru, en
straumarnir eru þannig, að vatnið
leitar flóðmegin á jörðina. Það er
geysimikið vatnsmagn, sem hér er
um að ræða, og það tekur tíma að
koma öllu þessu vatni á hreyfingu,
og er líka nokkra stund að kyrr-
ast, þegar það er á annað
borð komið af stað. Vegna þessa kom-
ast straumarnir ekki af stað, fyrr en
nokkru seinna en vera ætti og stöðv-
ast ekki heldur fyrr en töluverðri
stundu eftir að áhrifanna frá sólu
eða tungli hætti að gæta.
En það er fleira en tregða haf-
straumanna, sem hefur áhrif á sjáv-
arföllin. Snúningur jarðar veldur því,
að allir straumar fara til hægri á
norðurhveli jarðar, en til vinstri á
suðurhveli. Auk þess hindra nes og
óreglulegar strendur straumana. Þess
vegna hefur flóðbylgja oft allt aðra
stefnu og kemur á öðrum tíma en
annars yrði.
Tíminn frá því, að tunglið er hæst
á lofti í suðri, og þangað til aðfdUið
kemur, er.alltaf sá sami á hvorjum
stað, en hins vegar mjög mismun-
andi, eftir því hvar er.
f norðausturhluta Atlantshafs,
virðist fljóbylgjan koma að
ströndunum úr suð-vestri. Hún skeil-
ur á Evrópu í suðri og fylgir síðan
ströndinni norður og austur eftir.
Úti á opnu hafi er mismunur ílóðs
og fjöru að líkindum svipaður og
hann ætti að vera samkvæmt hinum
fræðilegu útreikningum. Við smaeyj-
ar langt úti í hafi er flóðið að
minnsta kosti ekki mjög hátt. í inn-
höfum eins og Eystrasalti er því nær
ekkert flóð.
Þar sem flóðbylgjan kemur inn í
oddlaga firði eða víkur, verður sí-
fellt þrengra um vatnið, eftir því sem
innar dregur, og flóðið verður mjög
hátt.
En það eru ekki bara sól og tungl,
sem valda flóði. Mikill, langvirandi
stormur getur hækkað mjög yfir-
borð sjávarins. Þegar vindur geisar
lengi úr sömu átt, hrífur hann með
sér nokkuð af yfirborðsvatninu. Þeg-
ar slíkur vindstraumur kemur að
landi, hleðst vatnið upp, og það
verður flóð.
Langvarandi vestlægir og norð-
vestlægir vindar geta valdið flóði við
strendur Evrópu. Verði samtímis
stórstreymi, getur það haft hræðileg-
ustu afleiðingar, sjórinn gengur á
land og færir í kaf hús og bæi.
Neðst í ám, sem eiga ósa sína
við hafið, taka flóðin á sig einkenni-
lega mynd. Salt sjávarvatnið
er þyngra en ferskt árvatnið. Við
aðfallið þrengir þess vegna saltvatn-
ið sér undir árvatnið og flóðið fer
eins og veggur eða alda upp eftir
ánni. Slík flóð verða til dæmis í
neðri hluta Signu.
Ein af aðalreglum eðlisfræðinnar
segir, að orka geti hvorki orðið að
engu né orðið til af engu. Orkan
breytist aðeins úr einni mynd í aðra.
Sjávarföllin hljóta því að fá orku
sína einhvers staðar að. Orkugjafarn-
ir, sem flestum kæmu eflaust fyrst í
hug, eru sólin eða tunglið, en sjáv-
arföllin fá þó orku sína frá snún-
ingi jarðar.
Jörðin snýst um möndul sinn
einu sinni á sólarhring, það er því
óhætt að líkja henni við stórt sveif-
hjól. Sveifhjól hefur snúningsorku,
og kraft eða orku þarf til að stöðva
það, þegar það er farið að snúast.
En sé notað eitthvað af snúnings-
orku þess, dregur það úr hreyfing-
unni. Nú nota sjávarföllin nokkuð
af snúningsorku jarðar og hljóta því
að draga úr snúningi hennar. Með
öðrum orðum: Hraðinn, sem er á
snúningi jarðar um möndul sinn,
hlýtur að fara síminnkandi. Af því
leiðir, að dagarnir lengjast, eftir því
sem timinn líður. Þar eð gangan um
sólu breytist ekki, hlýtur dögunum
að fækka í árinu. Væri sólin eina
himintunglið, sem hefði áhrif á
jörðu, yrði dagurinn að lokum óend-
anlegur, jörðin sneri alltaf sömu
hlið að sólu.
Það er þó mjög lítið, sem sjávar-
föllin draga úr snúningi jarðar. F :á
því að sögur hófust, hefur snúning-
urinn ekki minnkað svo mikið, að
unnt sé að greina það.
Á öðrum hnöttum geta aðstæðurn-
ar verið öðru vísi. Það er til dæmis
álitið, að Merkúr hafi einhvern Lraa
snúizt um sinn eigin öxul, en þar
sem hann er mjög nálægt sólu, haíi
flóð og fjara, jafnvel á föstu yfir-
borði, dregið svo úr snúningnum, að
hann hafi stöðvazt, og snýr hann nú
alltaf sömu hliðinni að sólu.
Að líkindum hefur tunglið Iika
snúizt einhvern tíma. Þá heíur
jörðin valdið svo miklu flóði og fjöru
á yfirborði þess, að það stöðvaðist
að lokum. Hvort sem svo hefur verið
eða ekki, þá snýr tunglið nú illtaf
sömu hliðinni að jörðu.
Læknisráð.
Símon Dalaskáld var oft á ferð
um landið að selja bækur sínar og
skemmta fólki með kveðskap sínum.
Eftir eina slíka ferð sagðist honum
svo frá: Skelfing var það góð kona,
sem ég var hjá fyrir norðan. Karl-
inn hennar var nú bezti karl én
ósköp heimskur. Þegar hann var á
engjum, þá var ég einn hjá kon-
unni heima, þeir sögðu mér það
læknarnir i Reykjavik, að ég þyrfti
að hafa kvenmann.
728
T t M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ