Lesbók Morgunblaðsins - 22.11.2003, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 22. NÓVEMBER 2003 5
AUÐVITAÐ var þessi Ameríkuferð ein
fjandans vitleysa, ég ætla ekki að fara að
jagast við neinn um það. En hvernig átti
mig að gruna að allt yrði svikið sem var bú-
ið að lofa manni, að það væri ekki orð að
marka það sem manni hafði verið sagt, –
fyrir nú utan það hverslags djöfulsins pakk
skyldmenni manns reynast alltaf vera þeg-
ar á reynir. Ég meina, þetta er auðvitað
það lægsta og ómerkilegasta af mann-
legum skriðkvikindum, mér hefði átt að
vera það ljóst ...
Allavegana. Ég var auðvitað búinn að fá
upp í háls af þessu eymdarlífi þarna í Dan-
mörku, einn dagur enn hugsaði ég, og þá
verð ég geðveikur. Ha? Fjórði eða fimmti
veturinn að renna upp, með sömu fjandans
rútínunni – átti ég að verða ellidauður í
þessu fokki? Svo ég fór á ferðaskrifstofuna
og athugaði hvað one-way ticket fyrir okk-
ur kostaði til Minnesota, kom svo heim og
sagði við Stebbu:
„Við þurfum að redda okkur svona tutt-
ugu þúsund kalli og svo erum við farin héð-
an. For gúdd.“
Það kviknaði einhver örlítill von-
arglampi í auganu á henni.
„Viltu að við flytjum heim?“
„Já, eða hvert sem er,“ sagði ég.
„Nú, hvert annað gætum við farið?“
sagði hún, og glampinn hvarf úr auganu.
„Til Ameríku,“ sagði ég.
Oft er best að koma sér beint að efninu,
gera skyndiáhlaup, blitzkrieg.
Og nú var hún öll í mínus, fór að væla og
hvína, að við ættum engan pening; hvernig
ættum við að redda tuttuguþúsundkalli? –
Við sem ættum ekki neitt, værum að reyna
að tóra á hennar lágu tekjum og svo þess-
um smánarlegu atvinnuleysisbótum mín-
um, vavava …
En ég var rólegur, benti henni á að hún
væri stundum að tala um að flytja heim til
Íslands! Hvort hún gerði sér ekki ljóst að
það kostaði líka peninga, og hvar ætlaði
hún að fá þá?
„Ég ætlaði að nota það sem ég á inni í líf-
eyrissjóði til þess,“ sagði hún – og þá var ég
búinn að negla hana, – við myndum auðvit-
að nota þann sama pening til að flytja til
Am-eríku.
„En það er mikið dýrara,“ sagði hún,
„hvað heldurðu að kosti að flytja búslóð til
Ameríku? Það er nógu dýrt að flytja búslóð
til Íslands og er það þó miklu styttra.“
„Við flytjum enga búslóð til Ameríku,“
sagði ég, „við seljum bara þetta drasl sem
við eigum og notum peningana til að koma
undir okkur fótunum fyrir vestan. Travel
easy travel light. Stundum þarf maður að
þora að hugsa!“ Svo trítlaði ég út, þóttist
þurfa að gera eitthvað, vissi að hún myndi
jafna sig á þessu, hætta þessum mótþróa og
röfli, það gerir hún alltaf …
Og hún gekk í að redda út þessum lífeyr-
issjóðspeningum; sýstemið í Danmörku er
svipað og heima, launþeginn sjálfur borgar
eitthvað tæpan helminginn, atvinnurekand-
inn hitt, en sé um útlendinga að ræða sem
ætla að flytjast burt er hægt að leysa til sín
sinn part, það sem fólk hefur greitt sjálft.
Að vísu skuldbinda menn sig á móti til að
koma ekki aftur, afsala sér rétti til að
stunda vinnu í landinu næstu fimm árin eða
eitthvað, en það var nú einfalt mál. Ekki
ætluðum við að koma aftur, svo mikið var
víst.
Ég hélt nú að við myndum fá sæmilegan
pening fyrir innbúið okkar, sófann og borð-
stofusettið og þetta, allt var það nú strá-
heilt og í góðu lagi, og maður hefði getað
búist við því að þetta Íslendingapakk hérna
reyndi að borga svona sæmilega fyrir
þetta, þegar barnafólk er að taka sig upp
og fara til náms í fjarlægum löndum, í stað-
inn fyrir að mæta með nurlarasvip og spá í
það eitt hvort ekki megi gera góð kaup,
svíða út ágæta hluti sem það jafnvel bráð-
vantar á einhverju smánarverði, en svona
fór þetta nú samt. Ég var búinn að kaupa
tvo bjórkassa því ég hafði hugsað mér að
halda svona smá kveðjupartí eftir söluna, í
tómri íbúðinni, en þegar til kom datt mér
ekki í hug að fara að tríta þessar djöfulsins
nánasir á bjór, drakk þetta heldur bara
sjálfur, einn; Stebba og krakkarnir farin að
sofa á gólfinu inni í herbergi, ég með litla
transistortækið í tómri stofunni ... Eða,
tómri? Hún var fjandakornið ekki tóm, því
þetta lið tók bara það sem það ágirntist, í
stað þess að reyna að rétta manni hjálp-
arhönd og tæma þá almennilega; þarna
ægði ennþá saman allskyns drasli sem við
höfðum sankað að okkur; pottablómum,
hillum, fötum, lösnum stólum og kollum,
barnaleikföng-um, sem lenti svo á Stebbu
að þurfa að hreinsa allt út, með börnin á
hælunum, vælandi yfir því hvað yrði um
hitt og þetta, í staðinn fyrir að þessir sam-
landar manns sem maður hafði boðið að
koma og hirða allt sem maður átti gegn
sæmilegu verði hefðu þá gert það, og við
verið laus allra mála; Stebba í tvo sólar-
hringa á þönum greyið, bera út og þrífa, ég
gat því miður ekki verið með í því, ég var
eftir mig og blúsaður út af þessu öllu sam-
an, vonbrigðunum með þessa ræfla sem
maður hafði stólað á að myndu redda sér,
og svo af því að þurfa að klára allar veislu-
birgðirnar einn.
Sjónvarpið og það helsta keypti Sig-
urbjörn. Og borgaði reyndar ágætlega fyr-
ir það. En það var allt í mínus hjá honum.
Þau voru þarna búin að skaffa sér íbúð,
hann og Buddan, sem var orðin alveg kasól-
étt. En svo var eins og þau treystu sér ekki
til að búa saman. Hann var eitthvað að
reyna að trúa mér fyrir þessu, en ég vildi
helst ekki heyra það. Hann var eitthvað að
segja að hann hefði á tilfinningunni að
Buddan hefði kannski engan áhuga á að
búa með sér. „Hefur þú áhuga á að búa með
henni?“ sagði ég. Nei, hann var nú ekki viss
um það. „Þá er nú eins gott að sleppa því,“
sagði ég. Í það minnsta ætlaði hann heim
um sumarið, vinna þar, og reiknaði síður
með að koma út aftur. Nema bara í heim-
sókn, til að sjá krakkann. Átti eiginlega
ekkert eftir í skólanum nema eitthvert
lokaverkefni sem hann gæti unnið að mestu
heima. Ég var sannfærður um að hann yrði
ekki meira í Danmörku. Og þar fór síðasta
hálmstrá mitt til að hanga lengur í því
landi. ...
Við flugum vestur með Finnair. Það
fannst mér alveg hneggjað. Maður er að
flytja til helsta lands nútíma-heims-
menningarinnar, en flýgur svo með flug-
félagi þessarar hálfsovésku sveitaþjóðar.
Mikið að við flugum ekki með Lappland-
airways! En þetta voru víst ódýrustu mið-
arnir, það kom á daginn þegar við Stebba
fórum að kaupa miðana þarna á ferðaskrif-
stofunni dönsku; ég var auðvitað búinn að
panta allt og ganga frá því, one way ticket,
þeir voru tilbúnir og þetta hefði ekki þurft
að taka nema svona fimm mínútur, og við
svo aftur út, hefðum getað skálað á næstu
krá, en þá fór Stebba að spyrja hvað myndi
kosta að fá miða báðar leiðir, fram og til
baka. Eins og við ætluðum einhverntíma að
snúa aftur til Danmerkur, þess skítalands!
Úr Stormi eftir Einar Kárason.
áhuga nema höfundurinn og sögupersónan
séu sama manneskjan.
Annars er Stormur fyrst og fremst rann-
sókn á þessum manni og lífi hans og aðstæð-
um.“
Sumar persónur þínar bera nöfn þekktra
manna í þjóðlífinu, svo sem Jón Samsonarson
og Sigurbjörn Einarsson. Þetta hljómar mjög
ólíkindalega þegar maður kynnist persónun-
um, þær eru að minnsta kosti ekki handrita-
sérfræðingar eða biskupar. Ertu að bólusetja
bókina fyrir því að hún verði lesin sem lyk-
ilsaga?
„Það gæti svo sem verið. Reyndar átti Jón
Samsonarson, eða Samskonarson eins og hann
er kallaður í sögunni, hann átti eiginlega að
heita Jón Hákarlsson en þann brandara er
bara hægt að nota einu sinni. Í fyrstu bók-
unum mínum reyndi ég alltaf að finna nöfn
sem hæfðu persónum, Valli er voðalega róleg-
ur náungi og vinur hans, sem er allur á iði,
heitir Sneglu-Halli og Baddi er svona bad boy
from the hood. En síðan fór mér að finnast
þetta eitthvað hallærislegt. Maður ætti auðvit-
að að gera þveröfugt. Ég veit raunar ekki
hvort ég hafi gengið alla leið í þeim efnum.
Sigurbjörn Einarsson er til dæmis góður vin-
ur Storms og ég sá hann fyrir mér sem svona
gegnheilan og réttsýnan mann. Og þá dettur
manni auðvitað enginn annar í hug en bisk-
upinn gamli, eini biskupinn sem Íslendingar
hafa tekið mark á síðan hann var kjörinn. Það
er kannski rétt svo að hlustað sé á son hans
nú. Reyndar spurði vinur minn hvort ég hefði
hann Einarsson vegna þess að þetta væri ég
sjálfur. En það tel ég varla, nema hvað per-
sónur eiga það til að verða allar eins og höf-
undur þeirra að einhverju leyti.“
Bókin er skrifuð í eins konar heimildastíl,
þú lætur hverja persónu segja söguna út frá
sínu sjónarhorni. Kaflarnir bera heiti persón-
anna sem hafa orðið hverju sinni. Maður fær í
raun á tilfinninguna að maður sé að horfa á
heimildamynd þar sem persónurnar birtast á
skjánum og segja sína sögu.
„Það er ekki ólíklegt að maður sé undir
áhrifum frá heimildamyndum í sjónvarpi. En
þetta er auðvitað mjög góð aðferð til þess að
leysa ýmis klassísk vandamál við ritun skáld-
sögu. Það skapast til dæmis ansi mikil fjar-
lægð við að láta alvitran sögumann segja frá í
þriðju persónu. Það hentar sumu efni en öðru
ekki. Í fyrstu persónu frásögn getur sjón-
arhornið aftur orðið mjög þröngt. Og þegar
um er að ræða mann eins og Storm sem er
mjög kaldhæðinn og á auðvelt með að sjá
snöggu og fáránlegu blettina á öllum málum
og mönnum þá má hann ekki vera í of stórum
skömmtum.
Það eru örugglega tíu ár síðan ég fór að
velta því fyrir mér að skrifa bók um þennan
mann en átti erfitt með að finna réttu aðferð-
ina. Ég sá hana alls ekki fyrir mér sem þriðju
persónu frásögn og fannst fráleitt að hann
fengi að mala stöðugt í þrjú hundruð blaðsíð-
ur. Lausnin kom síðan þegar ég las frétt um
að breski rithöfundurinn Graham Swift hefði
verið sakaður um ritstuld er hann hafði notað
frásagnaraðferð úr bók eftir William Faulkn-
er, As I Lay Dying. Bók Swifts heitir Last
Orders eða Hestaskál á íslensku. Ég kynnti
mér hvað var um að ræða og þótti það alveg
brilliant sem Swift hafði gert. Hann fann
þessa aðferð hjá Faulkner, sem allt of fáir
höfðu notað, að láta hverja persónu segja sög-
una út frá sínu sjónarhorni. Ég sá strax að
þetta væri aðferð sem ég gæti notað á Storm.
Með henni getur hann fengið að njóta sín í
hæfilegum skömmtum en um leið fær maður
breiðari sýn á hann með því að horfa í gegnum
gleraugu annarra persóna.
Það var árið 1999 sem ég ákvað að skrifa
bókina svona en það var ýmislegt annað óleyst
í þessu verkefni svo ég skrifaði aðra bók fyrst,
Óvinafagnað, og gerði mér það til gamans að
nota þessa sömu pólýfónísku aðferð. Það virt-
ist í fljótu bragði langsótt en það gekk ágæt-
lega upp, ekki síst vegna þess að efnið var frá
Sturlungaöld og aðferðin dró það nær okkur.
En ætli ég finni nú ekki upp á einhverju nýju
trixi næst eftir að hafa skrifað tvær bækur
með þessari aðferð.“
Stíll bókarinnar er talmálslegur og laus við
allt flúr. Frásagnaraðferðin kallar í raun á
það.
„Já, hugmyndin var sú að lesandinn fengi
það á tilfinninguna að hann væri að hlusta á
munnlega frásögn. En ég hef velt skáldsagna-
stíl fyrir mér í gegnum tíðina. Eins og aðrir ís-
lenskir höfundar hef ég þurft að reyna að átta
mig á því hvort og hvaða áhrif Halldór Lax-
ness, Þórbergur og Íslendingasögurnar hafa
haft á mig. Maður hefur þurft að finna út hvað
er stæling á þessari klassík og hvað er manns
eigin rödd. Á síðustu árum hef ég hins vegar
hrifist mjög mikið af amerískum skáldsagna-
stíl sem Hemingway byrjaði trúlega á. Ég er
ekki viss um að allt sem hann gerði eldist jafn
vel en stíllinn, þessi geysilega einfaldi stíll hef-
ur staðist tímans tönn. Hemingway forðast al-
gjörlega bókmenntalegar krúsídúllur. Þetta
er mjög markviss stíll, auðskiljanlegur, gríp-
andi og dálítið eins og fólk talar. Þessi stíll var
mikið afrek hjá honum á sínum tíma.
Ég er líka mikill aðdáandi Charles Búk-
owskís. Stíll hans er einnig jarðbundinn og
einfaldur, hversdagslegur. Og ég hef verið að
velta því fyrir mér hvort þetta sé ekki hægt að
gera í íslenskum bókmenntum. Mér þykir svo-
lítið sorglegt að lesa kornunga höfunda nú um
mundir sem eru að skrifa um samtíma sinn og
gera það í klassískum bókmálsstíl, þeir eru að
nota orðalag í sínum texta sem þeir myndu
aldrei láta út úr sér sjálfir nema þeir væru að
leika í revíu eða skólaleikriti. Búkowskí segir
að þú byrjir með einfalda og skýra setningu
og svo skrifarðu aðra og að endingu verður til
heil bók. Þetta er ekki flóknara en það.
Mér fannst að efni Storms hentaði vel til
þess að reyna mig á þessum stíl, þetta er nú-
tímalegt efni, bók um alþýðlegt fólk, fólk úr
mínum eigin kreðsum. Mér fannst tilvalið að
skrifa svona blátt-áfram-stíl. Að vísu hafa
ýmsir reynt þetta. Ég hugsa að Þórbergur fari
einna næst þessu af klassískum höfundum. En
einnig hefur verið bent á að Indriði G. og Þór-
arinn Eldjárn hafi náð þessu á aðdáunarverð-
an hátt.
Það er merkilegt að þó að margt sé hallær-
islegt við Ameríkana þá er í hina röndina al-
veg dásamlegt þetta snobbleysi þeirra í stíl,
það tala flestir einfalt götumál, meira að segja
æðstu ráðamenn á blaðamannafundum, og
fremstu rithöfundar.“
Með þessum stíl fær frásögnin að streyma
fram án mikillar truflunar. Þú hefur reyndar
alltaf lagt mikla áherslu á frásagnarframvindu
í bókum þínum og komst reyndar fram á svið
íslenskra bókmennta í byrjun níunda áratug-
arins þegar mörgum þótti sagan ganga í end-
urnýjun lífdaga. Hvernig skynjar þú þetta tal
um endurkomu sögunnar?
„Það er auðvitað til mjög einföld skýring á
því hvað átt var við. Það sem hafði verið efst á
baugi frá því á sjöunda áratugnum var að
menn voru að gefa sögunni á kjaftinn, skáld-
sagnaformið var jafnvel afskrifað sem úrelt.
Og þetta las maður sem menntaskólanemi og
svo bókmenntanemi í Háskólanum upp úr
1970. Thor og Guðbergur og fleiri uppbrots-
menn í íslenskri sagnagerð voru stóru ídolin.
Fyrstu tilraunir manns til að skrifa prósa voru
örugglega töluvert smitaðar af þessum höf-
undum. Pétur Gunnarsson lýsir mjög
skemmtilega áhrifum Guðbergs með því að í
skólablöðum var birtur kiljanskur texti sem
var skyndilega rofinn með sviga þar sem stóð:
Hér vantar handrit. Þá höfðu stúdentar verið
að lesa Tómas Jónsson. Við vorum helteknir af
þessu.
Samt held ég að við höfum vitað að þó að
módernisminn hafi verið glæsilegt tilbrigði þá
hafi hann ekki verið eitthvað sem var hægt að
elta menn út í. Og við áttuðum okkur held ég
líka á því að það var ekki búið að þurrausa
sagnabrunninn. Það er ekki hægt að semja
melódíu aftur en það eru alltaf að gerast nýjar
og nýjar sögur.
Maður var samt með hálfgert samviskubit
yfir því að vera að segja sögur þarna í byrjun
níunda áratugarins, yfir því að leggja ekki út í
fen módernismans. En ég tel hins vegar að
það hafi einfaldlega verið kominn tími til að
segja sögur aftur. Það er þó ljóst að þeir nú-
tímahöfundar sem eru ekki á einhvern hátt
smitaðir af hinum glæsilegu tilraunum mód-
ernistanna hljóta að vera takmarkaðir. Kynni
við módernisma hafa til dæmis hjálpað mjög
mikið í glímunni við hluti eins og sjónarhorn.
Fyrrnefnd bók Faulkners er frá öndverðum
dögum módernismans og kemur sér vel við
skáldsagnaskrif nú. Lærdómar þessara til-
rauna voru miklir.
Ég held raunar að það hafi verið mjög
heppilegt fyrir mig að vera uppi á þeim tíma
þegar sagan var að ná sér á strik aftur því það
á miklu betur við mig að segja sögu í heild
sinni en að draga upp endalausar stemning-
ar.“
En það hefur verið talað um vandræði
skáldsögunnar mjög lengi og það er sann-
arlega einhver skriður á þessum hefðbundnu
mörkum milli bókmenntagreina. Hvernig
finnst þér sjálfum að skáldsagan haldi sér?
Finnst þér erfitt að skrifa inn í þetta form?
„Ja, þetta er svolítið flókið og fræðilegt at-
riði með dauða skáldsögunnar en eflaust er
einhver sannleikur til í því tali. Módernist-
arnir drápu hina klassísku skáldsögu á vissan
hátt og sú sagnalist sem iðkuð hefur verið síð-
an verður til í skugga þess atburðar. En eitt
er skáldsaga og annað er listin að segja sögu.
Skáldsagan er skilgreint fyrirbrigði sem kom
fram á sjónarsviðið á sautjándu öld en sagna-
listin heldur áfram að lifa og er líka miklu
eldri en skáldsagan.
Ég held að áherslan sé alltaf að verða meiri
og meiri á klassíska frásagnarlist. Nú er til að
mynda farið að skrifa persónulegar játningar
sem eru kallaðar skáldsögur. Í þessum sögum
er sagt frá raunverulegu fólki og það ber sín
réttu nöfn. Þetta er kannski ekki skáldskapur
í hefðbundnum skilningi en getur samt verið
sagnalist. Sjálfur hef ég skrifað smásögu sem
byggði á því sem ég varð vitni að á fundi í Rit-
höfundasambandinu. Merkilegir karakterar
komu upp og deildu. Þessi saga gekk engan
veginn upp þegar ég hafði breytt nöfnunum á
mönnunum sem töluðu. En mér þótti hún geta
verið alveg jafn mikil smásaga þótt ég notaði
rétt nöfn.
Mér þykir þetta bara góð þróun. Ef fólk
lendir í miklum atburðum og hefur af því sögu
að segja þá er það bara saga eins og hvað ann-
að.
Þetta er allt komið á flot. Menn eru farnir
að tala um skáldævisögur sem eru ævisögur
sem eru á einhvern hátt skáldaðar eða
kannski um skáld. Það skiptir ekki máli. Góð
saga er bara góð saga. Allt er leyfilegt í þeim
geira.“
Og þá erum við aftur komnir að umfjöll-
unarefni Storms sem er sannleikur og lygi,
raunveruleiki og skáldskapur.
„Jú, það er eitt af karaktereinkennum
Storms að það er alveg sama hvað gerist, hann
getur alltaf lagt það út á besta veg fyrir sig,
allt vont er ekki honum að kenna og allt gott
er honum að þakka. Hann býr bara til sögur
sem hann trúir sjálfur, það hvarflar ekki ann-
að að honum en að það sem hefur orðið til í
höfðinu á honum sé rétt. Í bókinni sem hann
frontar fyrir eru kaflar sem hann hefur sann-
anlega ekki samið en hann verður alveg bit á
því að lesendur séu að finna fyrirmyndir að
persónum sem hann hefur sjálfur aldrei
þekkt. Og honum er fúlasta alvara. Og nota
bene, maður hefur kynnst fólki sem er svona.
Og sjálfsagt er maður svona sjálfur að ein-
hverju leyti. Maður leggur hlutina út á sinn
hátt. Auðvitað væri hægt að horfast í augu við
það hverslags hálfviti og skíthæll maður var
og hversu heimskur og skammsýnn maður var
en það er kannski auðveldara að líta svo á að
maður hafi verið leiksoppur í einhverju svika-
plotti. Stormur fer auðveldu leiðina.“
throstur@mbl.is
STORMUR