Lesbók Morgunblaðsins - 13.12.2003, Blaðsíða 5

þraut … fyrstu sex bitana fiskar maður bara
einhvers staðar upp úr bunkanum.“
Lykilverk í fræðunum
Þú nefnir að þessar bækur myndu geta
flokkast undir póstmódernísk fræði sem þýðir
kannski umfram allt að þær séu hluti af gríð-
arlega umfangsmikilli endurskoðun hugvís-
inda síðustu áratugi sem hefur bæði breikkað
aðferðafræðilegan grundvöll þeirra og fjölgað
mjög viðfangsefnunum.
„Já, ég ræði stuttlega þá sprengingu sem
orðið hefur á sviði kvikmyndafræða í inngangi
mínum að Áföngunum, en verksvið eða við-
fangsefni kvikmyndafræðanna hefur marg-
faldast á aðeins 30 árum. Svona er þessu einnig
farið á öðrum sviðum hugvísinda, sérstaklega í
bókmenntafræðinni. Í Þýðingaritröðinni eru
það helst Saga kvikmyndalistarinnar og svo
kannski Tóma rýmið sem ekki myndu teljast
póstmódernísk rit. Skrifað við núllpunkt eftir
Barthes á hálfrar aldar afmæli á þessu ári og
það var því vel við hæfi að hún kæmi út núna,
en hana má kannski kalla núllpunkt eða upphaf
póstmódernismans, áhrifasaga hennar er því-
lík. En svo var hún líka ein fyrsta bókin sem ég
las í bókmenntafræði þá aðeins 18 ára gamall,
en Matthías Viðar Sæmundsson gerði það af
skepnuskap sínum að gera hana og önnur níð-
angurslega þung verk að skyldulesefni fyrir
nýnema í íslensku fyrir 20 árum. Ég er enn að
jafna mig. Bækur Derrida, Metz og Virilio eru
líka hver um sig lykilverk í fræðunum og stór-
fenglegt að fá þær loks á íslensku. Annars er
það með þetta eins og annað að þessi vinna hef-
ur einvörðungu gildi ef henni er fylgt eftir með
fleiri þýðingum. Ef allt gengur að óskum verða
bindin í Þýðingaflokki Bókmenntafræðistofn-
unar orðin 20 árið 2007.“
Mætti ekki halda því fram að þrátt fyrir að
þessi uppstokkun á fræðunum hafi haft mikil
áhrif hér á landi, eins og víðast annars staðar,
þá hafi póstmódernísk fræði verið afskaplega
lítið þýdd?
„Jú, þau hafa nánast ekkert verið þýdd á ís-
lensku og það gætir ákveðins misskilnings hér
á landi um eðli og áherslur póstmódernisma.
Nú geta menn bara lagst í þessa texta milliliða-
laust og gert upp við sig hvert gildi þeirra er.
Svo er það líka umhugsunarefni hvers vegna
svona lítið er til af þýðingum á helstu fræðirit-
um hefðbundinna húmanískra vísinda á ís-
lensku.“
Undarleg þversögn?
Það að ekki skuli mikið vera til af þýðingum
á helstu fræðiritum húmanískra vísinda á ís-
lensku virðist stangast á við þá áherslu sem Ís-
lendingar hafa lagt á tungu sína, sjálfstæði
hennar og viðgang. Á sama tíma og íslenskir
fræðimenn og ráðamenn hafa óskapast yfir
áhrifum enskunnar í íslensku samfélagi þá
hafa þeir ekki sinnt því að þýða helstu verk á
íslensku, verk sem íslenskir fræðimenn og
nemendur þurfa á að halda til þess geta hugsað
um hugvísindi á íslensku. Er þetta ekki und-
arleg þversögn?
„Jú, eflaust. Kannski liggur þversögnin í því
að við áttum lengst af ekki kost á því að vinna
markvisst að því að þýða helstu rit hugvísind-
anna á íslensku. Fræðimennirnir voru einfald-
lega of fáir til þess að geta bæði sinnt rann-
sóknum og því mikilvæga starfi að færa erlend
hugvísindi inn í íslenskt samhengi með þýð-
ingum. Það þarf mikinn og vel menntaðan
mannafla til þess að halda úti slíku starfi. En
nú erum við loksins að verða svo vel stödd að
hafa yfir þessu fólki að ráða. Háskóli Íslands
hefur á undanförnum árum verið að leggja
meiri og meiri áherslu á framhaldsnám, bæði
til meistara- og doktorsprófs. Þetta hefur verið
skýr stefna Páls Skúlasonar, rektors, síðast-
liðin ár og mun án efa skila sér í því að nú og á
næstu árum útskrifast fleiri en nokkru sinni
fyrr með framhaldspróf í hugvísindum frá
skólanum. Og það gerir okkur kleift að leggja í
verkefni á borð við þá þýðingaritröð sem hér
um ræðir.“
Vinnumatskerfið fjandsamlegt
vinnu við þýðingar
En hefur kannski einnig vantað hvata innan
Háskóla Íslands til þess að leggja þýðingar
fyrir sig? Og hefur kannski vantað hvata til
þess að fræðimenn sinni útgáfustarfsemi eða
ritstjórn á borð þá sem þú hefur verið að
sinna?
„Jú ég verð að viðurkenna það. Satt að segja
er vinnumatskerfið í skólanum fjandsamlegt
vinnu við þýðingar og raunar ennfrekar vinnu
við ritstjórn. Kerfið tekur fyrst og fremst mið
af rannsóknarframlagi sem felst í greina- og
bókaskrifum. Það er nánast eins og gert sé ráð
fyrir því að í þýðingum og ritstjórn felist ekki
framlag til íslenskra rannsókna og að ritstjór-
inn sé óvirkur þátttakandi í þekkingarsköp-
uninni. Þetta er afskaplega gamaldags hugsun.
Vinna við þýðingaverkefni eins og Áfangana
mun að öllum líkindum hafa mótandi áhrif á
rannsóknarvinnu í framtíðinni og skapandi rit-
stjórn getur stýrt og mótað þekkingarleit.
Eins og ástandið er núna vinna menn svona
vinnu vitandi að það þýðir hreinlega launa-
skerðingu og því fást fáir í starfið og endast illa
í þessu nema þetta sé þeim mun meira hug-
sjónamál. Þetta hefur svo neikvæð áhrif á af-
köstin í fræðasamfélaginu og við missum af
mörgum tækifærum til að auðga íslensk fræði
og menningu. Það væri til að mynda hægt að
gefa út fjöldann allan af greinasöfnum um
ákveðin efni innan fræðanna en það þarf að
leggja vinnu í að velja viðfangsefnið, finna
hæfa fræðimenn sem annaðhvort þýða eða
frumsemja texta, síðan þarf að ritrýna text-
ann, o.s.frv. Slík greinasöfn geta haft gríðar-
lega mikið gildi. Í þeim felst mikil ögrun fyrir
lesendur sem þurfa ekki aðeins að taka afstöðu
til skoðana eða sýnar eins fræðimanns heldur
margra. Og við slíkan lestur verður iðulega til
einhver ný hugsun, nýr skilningur. Hér finnst
mér grunnur þekkingar í hugvísindum liggja.
Svona greinasöfn eru gríðarlega algeng á er-
lendum markaði og á bak við þau liggur iðu-
lega vönduð ritstjórnarvinna. Það var þetta
sem ég hafði í huga þegar ég ræddi við Jón
Ólafsson á sínum tíma um að stofna nýtt tíma-
rit við hugvísindastofnun og Ritið er afrakst-
urinn. Þar er skapaður vettvangur þar sem eitt
fræðilegt viðfangsefni er kynnt í frumsömdum
greinum og þýðingum.“
Skortir ekki nokkuð upp á að útgáfumál séu
í lagi í Háskólanum?
„Jú, Háskóli Íslands er öflugur rannsókna-
háskóli en markmiðið á einnig að vera að gera
hann að öflugum útgáfuháskóla. Ein af rann-
sóknarforsendunum er sú að rit eftir kennara
skólans séu ritrýnd á markvissan hátt. Nú er
reyndar von á nýrri ritröð þar sem þetta verð-
ur einmitt gert en þó finnst mér vanta verulega
á hvatann til að koma upp slíku kerfi.“
Og væntanlega þarf einnig, að þínu mati, að
efla áhuga á þýðingum innan skólans?
„Já. Þessi árátta þrjú hundruð þúsund
manna þjóðar að íslenska alla hluti þykir sum-
um óskiljanleg. Sumum þykir óþægilegt að
geta ekki bara notað ensku hugtökin sem auð-
velda oftast samskipti við erlenda fræðimenn.
En ég tel að í þessu þýðingarstarfi okkar geti
búið fræðilegur og vísindalegur styrkur. Ég
held að allir sem hafa lesið hugvísindi á er-
lendri tungu kannist við þann ávinning sem
felst í því að þurfa síðan að íslenska þau fræði.
Ég fann það líka sjálfur í doktorsnámi í Banda-
ríkjunum að tungumál þessara fræða á ensku
er orðið svo sérhæft og fyrirsjáanlegt að text-
inn kom næstum því sjálfkrafa á köflum. Málið
var fullt af frösum sem maður gleymdi á köfl-
um að velta fyrir sér. Maður þekkti kannski
eitthvert ákveðið hugtak í bak og fyrir, kunni
skilgreiningu þess utan að en hafði samt aldrei
brotist almennilega inn fyrir yfirborð þess. En
það er einmitt það sem við þurfum að gera þeg-
ar við þýðum hugtök á íslensku, við þurfum að
brjóta þau upp, endurhugsa þau og skilja upp á
nýtt. Annars er hætt við að við tökum upp það
steinrunna og dauða tungumál sem því miður
einkennir skrif alltof margra erlendra fræði-
manna. Við getum unnið gegn þessu með því
að þrjóskast við að tala og skrifa og hugsa á
okkar eigin tungumáli og án þess að leitast við
að líkja eftir þessu tungumáli meira en nauð-
syn krefur.“
Tungumálakunnátta landsmanna
helsta ógnin
En við erum eiginlega stödd á hinum enda
þessa áss, við eigum ekki íslensk orð yfir mörg
þessara hugtaka.
„Já, það er rétt. Og kannski hefur þróunin
verið fullmikið í þá átt að skrifa fræðitexta á al-
þýðlegu máli. En við megum ekki lenda í því að
fræðin séu skrifuð á tungumáli sem aðeins inn-
vígðir skilja. Það yrði sorgleg niðurstaða.
Glíman við hugsunina og hugtökin á að vera
eina fyrirstaðan. Annars tel ég að helsta ógn
íslenskunnar nú til dags sé tungumálakunn-
átta landsmanna. Þegar fólk er flest farið að
tala tvö eða þrjú tungumál virðist ef til vill ekki
vera nein ástæða til að þýða erlenda texta. En
það er misskilningur. Mikilvægasta verkefni
okkar nú er að virkja þá tungumálaþekkingu
sem þjóðin býr yfir á réttan og skapandi hátt,
til dæmis í þýðingum.“
throstur@mbl.is
Morgunblaðið/Árni Sæberg
„Satt að segja er vinnumatskerfið í Háskólanum fjandsamlegt vinnu við þýðingar og raunar ennfrekar vinnu við ritstjórn,“ segir Guðni Elísson sem hér er ásamt dóttur sinni Steinunni Kristínu.
Annars tel ég að helsta ógn íslenskunnar nú til dags sé tungu-
málakunnátta landsmanna. Þegar fólk er flest farið að tala tvö
eða þrjú tungumál virðist ef til vill ekki vera nein ástæða til að
þýða erlenda texta. En það er misskilningur. Mikilvægasta
verkefni okkar nú er að virkja þá tungumálaþekkingu sem
þjóðin býr yfir á réttan og skapandi hátt, til dæmis í þýðingum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. DESEMBER 2003 5