Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.2004, Blaðsíða 3

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. desember 2004 | 3
Þ
að er erfitt að hefja samtal
við Braga Ólafsson um
Samkvæmisleiki. Það má
satt að segja ekki láta of
mikið uppi um innihald
bókarinnar. Bragi segist
sjálfur hafa verið í vand-
ræðum með að skrifa
káputextann. Sá texti er stuttur eins og við
fyrri skáldsögur hans tvær, Hvíldardaga
(1999) og Gæludýrin (2001). Í textanum við
Samkvæmisleiki segir að hún fjalli um
prentnemann Friðbert sem haldi upp á þrí-
tugsafmælið sitt. Þegar hann hafi kvatt síð-
ustu gestina reki hann augun í svarta
rúskinnsskó fyrir framan dyrnar á stigapall-
inum, skó sem hann kannist ekki við að hafa
séð áður.
Það má upplýsa strax að Friðbert á heima
í íbúð Þórbergs og Margrétar á Hringbraut
45, fjórðu hæð til hægri. Afmælisveislan er
haldin þar þrettánda júlí og daginn eftir
lendir Friðbert í atburðum sem hann hefur
litla stjórn á, hann verður, að því er virðist,
fórnarlamb tilviljana, ekki ósvipað og hin
seinheppna aðalpersóna Gæludýranna, Emil.
Margar persónur koma við sögu sem allar
tengjast Friðberti og atburðunum sem eiga
sér stað um það leyti sem hann verður þrí-
tugur, sumir í íbúð Friðberts og aðrir í
næsta nágrenni. Í bókinni er flakkað fram
og til baka í tíma í mismunandi löngum köfl-
um og lesandinn fyllist hægt og hægt grun-
semdum um að eitthvað ískyggilegt sé í
vændum.
Íbúð Þórbergs ögrandi sögusvið
Bragi segir að eitt af því fyrsta sem hann
hafi ákveðið þegar hann hóf að skrifa bókina
hafi verið að hún skyldi gerast í hinni frægu
íbúð Þórbergs Þórðarsonar.
„Það er á einhvern einkennilegan hátt
ögrandi sögusvið, nánast helg íbúð í hugum
margra, án þess ég viti hvort ég sé að af-
helga hana eða misnota hana í þessari sögu
minni. Það er þó eitthvað háskalegt og
skrýtið við það að skrifa sögu sem þessa og
láta hana gerast að stórum hluta inni í íbúð
sem í hugum margra er nánast tákn fyrir
fallegt líf eða sakleysi sem tilheyrir liðnum
tíma.“
Vafalítið á eftir að leggja einhverja merk-
ingu í þessa staðsetningu sögunnar en Bragi
vill ekki hjálpa lesendum við það.
„Þessi sviðsetning hefur einhverja merk-
ingu fyrir mér sem ég get ekki sett fingur
á, eins og margt í þessari bók og öðrum sem
ég hef skrifað. Í Gæludýrunum var ein
sögupersónan að dröslast með frumútgáfu
af Moby Dick eftir Herman Melville og það
voru ýmsar vísanir í þá bók í sögunni en
það var öðrum þræði gert til þess að stríða
lesendum, vekja hjá þeim eftirvæntingu.
Sjálfur sé ég reyndar ákveðnar tengingar
en það er auðvitað ekki mitt hlutverk að
skýra frá þeim.“
Það eru fleiri þekkt kennileiti í sögunni,
forlagsskrifstofa Bjarts kemur til dæmis við
sögu.
„Já, ég verð að hafa sterka tengingu við
jörðina sem sagan gerist á. Samt eru þessir
staðir aldrei nákvæmlega eins í sögunni og í
raunveruleikanum, yfirleitt skekki ég mynd-
ina af þeim. Ég kom inn í íbúð Þórbergs og
Margrétar fyrir mörgum árum og þekki
þessar Hringbrautarblokkir ágætlega sem
gefur mér svigrúm til að breyta þeim í sög-
unni.
Ef til vill hefur það líka einhverja merk-
ingu fyrir söguna að þetta eru fyrstu blokk-
ir sem byggðar voru í Reykjavík.“
Skáldsögurnar þínar gerast allar á svip-
uðum slóðum.
„Það er rétt. Þetta eru æskuslóðir mínar
án þess ég vilji endilega tengja þessar þrjár
bækur saman með slíkum hætti. Að vísu fer
ég upp á Grettisgötu í Gæludýrunum en
þessar sögur eiga heima í Vesturbænum,
það hverfi er þeirra líkami.“
Þetta kemur mjög eðlilega
Texti Braga skilur eftir þá tilfinningu hjá
lesandanum að eitthvað sé látið ósagt. Frá-
sagnarhátturinn er hægur – jafnvel svo að
það er eins og ekkert sé að gerast – og nán-
ast hlutlægur en Bragi leggur ekki áherslu
á að grípa framm í fyrir sögunni með út-
skýringum eða túlkunum á því sem fram
fer. En á meðan textinn sýnir yfirborð hlut-
anna þá vakna grunsemdir um það sem und-
ir býr, lesandinn fyllist eftirvæntingu.
„Mér finnst í rauninni ekki ósvipað að
skrifa skáldsögu og leikrit,“ segir Bragi.
„Það háir mörgum leikritum að persónur
eru stöðugt að útskýra hvað er að gerast í
verkinu, forsöguna og jafnvel inntak at-
burða. En mér finnst réttara að láta merk-
ingu hlutanna, eða merkingarleysi, krauma
undir niðri; persónurnar eiga ekki að þurfa
að segja áhorfandanum hvers vegna eitt-
hvað gerist; það á bara að gerast.
Ég held að lesandi skáldsögu þurfi heldur
ekki á því að halda að fá útskýringar á at-
burðum. Ég vil að lesandinn grafi undir yf-
irborðið sem ég sýni.
Annars hef ég ekki neina sérstaka aðferð
við að skrifa skáldsögu. Þetta kemur mjög
eðlilega.
Ég var samt lengi að detta niður á rétta
tóninn. Ég var búinn að reyna að skrifa
prósa um nokkurt skeið þegar ég byrjaði á
fyrsta kaflanum í Hvíldardögum fyrir fimm
eða sex árum og fannst allt í einu að ég
væri að gera eitthvað sem virkaði. Allar til-
raunir mínar fram að því til að skrifa skáld-
sögur fundust mér hjárænulegar, og fannst
ég ekki ráða við annað en styttri texta.
Núna hefur þetta eiginlega snúist við; núna
ræð ég síður við knappari form.“
Í raun gerist heilmargt
Það má sjá ákveðna þróun í þessum þremur
bókum sem endurspeglast ágætlega í því að
Samkvæmisleikjum hefur verið lýst sem
eins konar spennusögu; það hefði aldrei ver-
ið sagt um Hvíldardaga.
„Alveg örugglega ekki.
Ég hef hugsað mikið um þetta því ég hef
oft verið vændur um að skrifa atburðalitlar
eða tíðindalausar bækur. Sjálfur hef ég
aldrei getað samþykkt þá lýsingu en líklega
finnst fólki lítið gerast í sögunum vegna
þess að atburðarásin er hæg eða seigfljót-
andi.
Ég veit um fólk sem hreinlega tætti af
sér hár sitt og skegg yfir hinum ískyggilegu
leiðindum og tíðindaleysi í Hvíldardögum en
í þeirri sögu gerist í raun og veru heilmargt.
Til dæmis bilar bíll sögupersónunnar sem er
nú enginn smá atburður. Og í lok sögunnar
ferðast hún alla leið upp í Heiðmörk. Síðan
er iðulega margt að gerast í höfði persón-
anna eða höfði höfundarins sem skiptir máli
fyrir söguna.“
Atburðir sem sagan kallar á sjálf
Hvað kveikti hugmyndina að Samkvæm-
isleikjum?
„Ég var einhvern tímann að kveðja for-
eldra mína eftir veislu og hélt að ég væri
einn eftir en sá þá skó fyrir framan dyrnar
sem mér fannst að enginn vissi hver ætti.
Þá kviknaði þessi hugsun hvort einhver
væri ennþá inni.
Þessi mynd rammar söguna inn, hún hefst
á því að Friðbert sér þessa skó og hún end-
ar á ákveðnum atburðum sem gætu tengst
því að þeir eru þarna úti á stigapallinum.
Kannski gerist ekkert meira í þessari bók
en þeim fyrri en hún hefur fleiri persónur
og ég segi öðruvísi frá, hleyp til og frá í
tíma.
Ég ákvað ekki að skrifa bók með meiri
áherslu á atburði en atburðir þessarar sögu
eru þess eðlis að þeir fá mikið vægi í sög-
unni, þeir hafa meiri áhrif, allavega á mig.
Það vafðist lengi fyrir mér að hafa þessa at-
burði í sögunni, þeir eru fremur ógeðfelldir
en mér fannst ég verða að skrifa þá út. Þó
að það sé asnalegt að segja það þá tók sag-
an völdin af mér, hún fór að kalla á hluti
sem ég gat ekki neitað henni um.“
Einhvers konar síðmódernisti
Óhætt er að segja að Bragi hafi rödd sem
sker sig úr í íslenskri skáldsagnagerð. Hann
segist hins vegar ekki hafa hugleitt það
mikið hvar hann sé niður kominn í því
landslagi.
„Ég sé engar skýrar línur og finnst ekki
vera hægt að setja einhvern merkimiða á ís-
lensku skáldsöguna sem slíka. Til allrar
hamingju, nú á þessum tímum, er verið að
skrifa alls konar skáldsögur.
Kannski er ég einna helst einhvers konar
síðmódernisti. Þegar ég var að byrja að fást
við skáldskap þá hreif módernisminn mig
mest og eflaust er ég síðbúin útgáfa af hon-
um eða hugsanlega póstmódernisti.
Ég hef oft hugsað um það sem Flaubert
sagði þegar hann skrifaði Madame Bovary
að hann ætlaði að skrifa bók um ekki neitt.
Það er skemmtilegt að velta þeim orðum
fyrir sér í ljósi þess hvernig bók Madame
Bovary er en það hefur lengi vakað fyrir
mér að reyna að skrifa bók um alls ekki
neitt. Ég veit að margir hafa haft þetta í
huga og margir hafa reynt en það sem vakir
fyrir mér er að skrifa hreina póesíu, hreinan
skáldskap sem er ekki mengaður af hvers-
dagslegum hlutum. Þetta er auðvitað af-
skaplega háleitt markmið og mér hefur
aldrei tekist að ná því. Kannski þó í ein-
staka ljóði, kannski í einu eða tveimur ljóð-
um sem ég man eftir í svipinn, ljóðum sem
má segja að séu bara til fyrir sig og hafa
nánast enga vísun í neitt annað.
Annars treysti ég á aðra að lýsa því sem
ég er að gera. Á meðan skrifa ég bara eins
og mér þykir eðlilegt.“
Hugsanlega dæmisaga
„Í dag eru miklar kröfur um að skáldsögur
hafi samfélagslegt erindi,“ heldur Bragi
áfram. „Það vakti ekki fyrir mér að skrifa
samfélagsádeilu í Samkvæmisleikjum en eft-
ir á að hyggja finnst mér ýmislegt í bókinni
vera athugasemdir við það sem er að gerast
í íslensku samfélagi og ekki síður íslenskri
pólitík. Hún gæti þess vegna verið dæmi-
saga um það hvernig stjórnvöld koma
stundum aftan að þegnum sínum. En ég vil
ekki benda á nein dæmi um þetta. Lesendur
finna þau ef þeir vilja.“
Bókin fjallar líka um ofbeldi sem er of-
arlega á baugi í umræðu þessa dagana.
„Ofbeldi er allt orðið miklu sýnilegra en
áður, það er búið að draga það meira fram í
dagsljósið til þess að lækna það en um leið
fyllir það okkur ótta og verður að sensasjón
í fjölmiðlum. En Samkvæmisleikir er ekki
spennubók um ofbeldi, mig langaði hins veg-
ar til að vekja upp í henni óhugnað, það er
ljóðræn fegurð í óhugnaðinum.“
Manni leyfist allt
Bragi hefur mikla trú á skáldsögunni. Þegar
hann er spurður hvort honum finnist hún
vera gott tæki til þess að koma list sinni á
framfæri þá segir hann engan vafa leika þar
á.
„Skáldsagan getur verið hvernig sem er;
hún er algerlega opið form, manni leyfist
allt, hún getur lýst einu herbergi á fjögur
hundruð blaðsíðum eða rekið heila fjöl-
skyldusögu á þrjú hundruð og tuttugu blað-
síðum.“
Ertu með einhverjar hugmyndir um hlut-
verk skáldsagnahöfundarins eða skáldskap-
arins yfirleitt?
„Rétt eins og við getum ekki verið án
kímnigáfu þá held ég við þrífumst ekki án
skáldskapar. Án þessara elementa yrði allt
svart í kringum okkur, við myndum ekki
rata á milli húsa, ekki einu sinni milli her-
bergja í eigin húsum.
Fyrir mér er skáldskapur nokkurs konar
trúarbrögð; að minnsta kosti tel ég mig vera
trúaðan mann án þess að vera með mynd af
einhverjum guði eða annarri fígúru uppi á
veggnum hjá mér. Og ef skáldsagan hefur
eitthvert ákveðið hlutverk þá er það það að
viðhalda sjálfri sér og þróast, eins og mann-
eskjan sjálf er alltaf að rembast við. Og á
meðan ég hef tækifæri til að taka þátt í
þeirri þróun þá er ég í mínu elementi.“
Morgunblaðið/Einar Falur
Hringbraut 45, fjórða hæð til hægri „Það er þó eitthvað háskalegt og skrýtið við það að skrifa sögu sem þessa og láta hana gerast að stórum hluta inni í íbúð
sem í hugum margra er nánast tákn fyrir fallegt líf eða sakleysi sem tilheyrir liðnum tíma,“ segir Bragi Ólafsson sem lætur sögu sína gerast í íbúð Þórbergs.
Það er ljóðræn fegurð í óhugnaðinum