Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.2004, Blaðsíða 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. desember 2004
Þ
etta hefur verið gott ár fyrir
Hauk Tómasson tónskáld. Það
má segja að það hafi byrjað með
hvelli, því að þrjú ný verk voru
frumflutt á innan við mánuði í
ársbyrjun, Skíma, konsert fyrir
tvo kontrabassa og hljómsveit (af Sinfón-
íuhljómsveit Íslands); Sería fyrir kammersveit
(af Kammersveit Reykjavíkur) og nýr
strengjakvartett (af strengjakvartettinum
Húgó). Í júlí flutti Orkester Norden hljóm-
sveitarverkið Ardente í fyrsta sinn, og í nóv-
ember frumflutti Hamrahlíðarkórinn nýtt kór-
verk Hauks, Fögnuð. Og þá er ótalið það sem
mesta athygli vakti á al-
þjóðlegan mælikvarða: í
júní var tilkynnt að Haukur
hlyti Tónlistarverðlaun
Norðurlandaráðs 2004 fyrir óperu sína Fjórði
söngur Guðrúnar, og tók hann við verðlaun-
unum við hátíðlega athöfn í Stokkhólmi í nóv-
emberbyrjun.
Á verkaskrá Hauks er að finna tónsmíð sem
ber þá ólíklegu yfirskrift Spring Chicken, lítið
tækifærisverk fyrir einleiksklarínett sem
Haukur samdi í tilefni fertugsafmælis Guðna
Franzsonar. Þótt verkið sé stutt er það að
mörgu leyti dæmigert fyrir tónlist Hauks:
frísklegt og tært. Enska heitið er kannski vill-
andi við fyrstu sýn – þetta er ekki tónsmíð um
kjúkling á vori, heldur notar Haukur orðin í
yfirfærðri merkingu. Spring Chicken er sá
sem er síferskur og lifandi, á íslensku er notuð
önnur dýralíking: unglamb. Í rauninni má
segja að allar tónsmíðar Hauks séu að ein-
hverju leyti Spring Chickens. Tónarnir iða af
lífi og orku, litirnir eru skærir og bjartir, og
maður fær það á tilfinninguna að þessi tónlist
hljóti að eldast óskaplega vel. Það er eitthvað
lífrænt við tónlist Hauks, eitthvað sem sam-
einar náttúru okkar og menningu, eðlisávísun
og rökhugsun, allt rennur þetta saman í einn
kvikan og glitrandi farveg.
Síðan kynnist maður Hauki, og til að byrja
með gengur það ekki alveg upp að jafn hæglát-
ur og hógvær maður geti samið þessa tónlist,
sem oft er svona upprifin og úthverf. Guð-
mundur Andri Thorsson hitti í mark þegar
hann lýsti Hauki á þann veg að hann gæti al-
veg eins verið bóndi að austan, einn af þessum
bændum sem væru meira náttúraðir fyrir
grúsk en búskap; hann sagði að Haukur liti út
eins og tónskáld sem liti út eins og bóndi sem
liti út eins og tónskáld. Það gengur illa í fyrstu
að sjá tenginguna milli Hauks og tónlistar-
innar sem hann skrifar, en smám saman áttar
maður sig á því að tónskáldið og verkin eiga þó
nokkuð sameiginlegt. Það er eitt aðal-
einkennið á tónlist Hauks, fyrir utan það hvað
hún býr yfir mikilli músíkalskri orku, að hún
er rökrétt, úthugsuð og nægjusöm. Haukur
notar aldrei fleiri tóna, mótív eða rytma en
þörf krefur. Hann takmarkar sig frekar
þröngt, en kann listina að nota efniviðinn til
hins ýtrasta, að skoða hvern tón út frá öllum
mögulegum sjónarhornum, í sífellt nýju ljósi.
Og Haukur hlýtur að vera nægjusamur,
hvernig gæti manninum annars hafa dottið í
hug að ætla að lifa af tónsmíðum á Íslandi? Og
hann er pælari, hefur gaman af að velta hlut-
unum fyrir sér og er stundum seinn til svars af
því hann vill helst ekki segja neina vitleysu.
Íhugull og nægjusamur, rétt eins og tónlistin
sem hann semur.
Haukur er kominn af tónlistarfólki – Jónas
afi hans var tónskáld og það er Jónas bróðir
hans einnig. Því vekur það eiginlega furðu
manns að Haukur skyldi ekki hafa fengið köll-
unina til að verða tónskáld fyrr en seint á ung-
lingsárum. „Ég lærði á píanó þegar ég var lítill
en svo hætti ég“, segir Haukur. „Þegar ég
kom í menntaskóla sá ég hvað skólafélagarnir
voru að fást við. Ég fór í kórinn til Þorgerðar
og þar var mikið af tónlistarfólki og smám
saman rann upp fyrir mér að tónlist væri það
sem ég hefði langmestan áhuga á að fást við.
Ég byrjaði að skrifa kannski svona 18 ára,
mjög undir áhrifum frá kórtónlistinni sem við
vorum að syngja á þeim tíma í Hamrahlíð.
Þorkell var með tíma í Tónó sem voru kallaðir
tónföndur, og ég fór í þá þegar ég var upp-
undir tvítugt. Ég var voðalega feiminn og
þorði varla að mæta í þetta, hvað þá að mæta
með einhver verk eftir sjálfan mig. En þetta
var mjög lærdómsríkt engu að síður. Ég man
eftir að Þorkell sýndi okkur Kammerkonsert-
inn eftir Ligeti, og ég var alveg bergnuminn.
Þá var ég líka farinn að grúska, kaupa mér
partítúra og hlusta mikið sjálfur. Ég keypti
mér Vorblótið frekar snemma, sem er nú
kannski það verk sem hefur haft hvað mest
áhrif á mig. En þarna var ég ekkert farinn að
hugsa um tónsmíðar sem ævistarf. Mér fannst
bara ofsalega gaman að fást við tónlist“.
Skömmu eftir að Haukur brautskráðist úr
Hamrahlíðinni var stofnuð tónsmíðadeild við
Tónlistarskólann í Reykjavík. Þar sótti Hauk-
ur tíma hjá Þorkeli Sigurbjörnssyni og síðar
hjá Atla Heimi Sveinssyni. En að loknum
tveimur árum þar hélt Haukur út í heim, án
þess að ljúka prófi við skólann. „Mér fannst
bókasafnið vera heldur slappt og fannst ég
ekki vera að nýta tímann nógu vel. Mig langaði
í stærra safn þar sem ég gæti kynnt mér allan
litteratúrinn“. Haukur hélt því til Kölnar þar
sem hann nam tónsmíðar hjá Joachim Blume í
tvö og hálft ár. Þaðan fór hann til Amsterdam
og lærði hjá Ton de Leuuw við Sweelinck-
tónlistarháskólann. „Þar var betri kennsla en
de Leuuw var samt ægilega upptekinn, hann
var í burtu frá tveimur og uppí sex vikur í einu.
Ég var svolítið leitandi ennþá, og eftirá að
hyggja hefði ég kannski þurft stabílli kennslu.
Ég var örugglega mjög seinþroska miðað við
þá sem byrja að læra tónsmíðar á föstum basis
í Evrópu á táningsaldri“.
Talnatöfrar
Þegar Haukur er beðinn um að nefna sérstaka
áhrifavalda á námsárum sínum nefnir hann
enn einn kennarann til sögunnar. „Eftir Hol-
landsdvölina samdi ég fyrstu verkin sem ég er
nokkuð sáttur við. Ég held að það hafi verið
áhrif frá analýsukúrsi sem ég sótti í Siena á
Ítalíu hjá svissnesku tónskáldi, Klaus Huber.
Þar var meðal annars verið að stúdera Bartók
og Zimmerman, og við skoðuðum sérstaklega
notkun Bartóks á tölum. Ég samdi töluvert
undir áhrifum frá því, t.d. Eco del passato og
oktettinn, þar sem ég nota Fibonacci-röðina,
gullinsnið, o.s.frv. Þarna fannst mér ég í fyrsta
skipti vita hvað ég var að gera. Áður fannst
mér ég bara vera einhver sveimhugi að bíða
eftir innblæstrinum“. Tölur, hlutföll, mengi:
Haukur fann að þegar hann kom betra skipu-
lagi á tónana urðu tónsmíðarnar auðveldari
viðfangs. Eins og opnaðist nýr heimur af litum
og hljómum, þar sem Haukur dvelur enn og
reynir að miðla okkur hinum af töfrunum sem
þar er að sjá og heyra.
Fibonacci-röðin hefur reynst Hauki traust
aðferð við að skipuleggja sig í tónlistinni, þessi
800 ára gamla talnaformúla sem kennd er við
ítalska stærðfræðinginn Leonardo Fibonacci,
þar sem hver tala er summan af þeim tveimur
sem fóru á undan: 1, 2, 3, 5, 8, o.s.frv. Auk þess
hefur Haukur þróað sína eigin svokölluðu
keðjutækni, þar sem hann leggur af stað með
eitt ákveðið, afmarkað safn af tónum, sem
hann skiptir smám saman út fyrir aðra tóna
sem mynda annað safn þegar upp er staðið.
En tónlist Hauks er ekki bara hljómar og tón-
araðir, hún er líka rytmi, og kannski má segja
að rytminn sé uppistaðan og drifkrafturinn í
tónlist Hauks, það sem keyrir tónana áfram og
þeytir okkur með úr einum stað í annan. Tón-
arnir krauma af rytmískri orku, en stundum
koma hægir kaflar inn á milli og þá minna
kyrrstæðir hljómarnir helst á ískalda jök-
ulbreiðu eða storknað hraun.
Eftir ársdvöl á Íslandi fluttist Haukur til
Kaliforníu árið 1988, og þar lærði hann hjá
Brian Ferneyhough and Roger Reynolds við
Kaliforníuháskólann í San Diego. „Í Ameríku
var námið einhvernveginn skipulagðara og það
var fylgst betur með manni. Það hefði í sjálfu
sér kannski verið skynsamlegra að læra fyrst í
Bandaríkjunum og síðan í Evrópu. Þótt ég hafi
nú ekki skrifað eins og Ferneyhough þá hef ég
haft gaman af þykkum vef og margradda tón-
list – við vorum að mörgu leyti í svipuðum
heimi. Mér finnst ég hafa lært mest af honum
af þessum kennurum mínum. En það er sjálf-
sagt hægt að rekja einhver áhrif til allra kenn-
aranna sem ég hef haft og allra tónlistar-
manna sem ég hef hlustað á. Það hefur allt
einhver áhrif, en maður er auðvitað aldrei
meðvitaður um það“.
„Verkin sem ég samdi í Ameríku voru mjög
undir áhrifum frá skólanum, ekki síst af því að
maður þurfti að „verja“ tónsmíðarnar í tímum
og því var kannski meiri áhersla á rökrænu og
skipulag en áður. Í þeim byrja ég að nota nýja
tækni sem ég hef notað í flestum verkum síðan
– tækni við að vinna með tónefni þar sem ég
nota mengi af tónum og færi mig smám saman
úr einu tónmengi yfir í annað. Ég notaði þessa
tækni fyrst í Afsprengi, en á svolítið flókinn
hátt. Hún heppnaðist kannski best í Spíral –
það var fyrsta verkið þar sem þetta gekk allt
alveg upp. Eldri verk eins og t.d. oktettinn eru
kyrrstæðari, og efniviðurinn breytist í stökk-
um. Í seinni verkum mínum er meira flæði;
þótt það geti komið statískir kaflar inn á milli
held ég að tónmálið flæði betur, af því að skipt-
ingarnar úr einu tónmengi í annað eru jafn-
ari“.
Haukur er hljóðfæratónskáld. Jafnvel við
fyrstu heyrn er greinilegt að tónlist hans á
rætur sínar í djúpum skilningi á hljóðfærunum
sem hann semur fyrir. Hann gerir sér grein
fyrir takmörkum hljóðfæranna en er einnig
meðvitaður um þá möguleika sem bjóðast í
samleik þeirra og nýstárlegar hljómsamsetn-
ingar. „Ég var svo heppinn að fá að vinna mjög
náið með skólasystkinum mínum þegar ég var
að byrja. Ég man líka að Ton de Leuuw talaði
um að ef þú værir til dæmis að semja klarín-
ettsóló ættirðu að hugsa um klarínett daginn
út og inn, spila á það sjálfur og sofna með það í
fanginu. Ég hef ekki sökkt mér vísindalega of-
an í fingrasetningar eða þvíumlíkt, hef lítið
verið að stúdera í bókum nákvæmlega hvort
hin eða þessi trilla lægi vel. En ég hugsa alltaf
mjög sterkt í hljóðfærum, og þegar ég fæ hug-
myndir eru þær oftast strax bundnar hljóð-
færunum“.
Útkoman er tónlist sem er fullkomlega rök-
rétt, en sem er hvorki „létt“ né einföld. Af
hlustandanum krefst hún algjörrar einbeit-
ingar, og hæfileikans til að njóta þess hvernig
urmull af smáatriðum rennur saman og mynd-
ar áhrifamikla heild. Af flytjandanum krefst
hún hins vegar fullkominnar nákvæmni, skýr-
leika og mikillar leiktækni. Hljóðfæraleikarinn
sem æfir partinn sinn í einrúmi, hefur litla
hugmynd um hvernig nóturnar eiga eftir að
hljóma í samhengi við aðrar, í öðrum takti úr
öðrum hljóðfærum. Þegar tónarnir í verkum
Hauks renna saman verður til nýr hljómur
sem erfitt er að lýsa með orðum. Kamm-
ersveitin eða sinfóníuhljómsveitin eru í með-
förum Hauks eins og eitt hljóðfæri og Haukur
er sjálfur hljóðfærasmiðurinn, sífellt að upp-
götva ný blæbrigði og nýja hljóma.
„Helmingurinn fer svo í ruslið“
Þegar Haukur er spurður að því hvernig hug-
myndirnar að verkum hans þróist viðurkennir
hann að ferlið sé mjög óljóst í upphafi. „Ég er
kannski með hugmyndir sem ég hef hugsað
mér að nota saman í einu verki, og ég byrja á
því að skoða þær frá öllum mögulegum sjón-
arhornum. Þetta geta verið mis-tónlistarlegar
hugmyndir, það getur verið ákveðinn hljómur,
ákveðin laglína, einhver formhugmynd, hug-
mynd um ákveðin tengsl á milli hljóðfæra, eða
einhver dramatísk hugmynd. Ég skoða hvern-
ig þetta lítur út á pappír í nótnaskrift, og síðan
skrifa ég líka einhverjar hugleiðingar um
þetta, prófa þetta á píanóið, læt tölvuna spila
til baka, og svona fer ég á milli svæða, skoða
þetta á ólíkan hátt og þannig þróast þetta
smám saman. Helmingurinn fer svo auðvitað í
ruslið“.
Í tveimur nýlegum verkum sínum hefur
Haukur notað efni úr íslenskum þjóðlögum. Í
Stemmu segir hann algjörlega skilið við
mengjatæknina sem hefur verið hans helsta
tónsmíðatækni í meira en áratug. Í verkinu er
allt tónefnið sótt í 15 sekúndna upptöku á ís-
lensku þjóðlagi í flutningi Jóns Ásmundssonar
frá árinu 1966. „Í Stemmu teygi ég efnið bæði
lárétt og lóðrétt. Fiðlurnar spila lagið t.d. svo
hægt að þær komast aðeins einu sinni gegnum
það, á meðan hins vegar tréblásararnir puða í
sveita síns andlits og endurtaka frumin aftur
og aftur og enginn getur sagt að þeir vinni
ekki fyrir kaupinu sínu“. Langur skuggi er
mun mótívískari tónsmíð, tilbrigði í sex þátt-
um við „frum úr íslenskum þjóðlögum“. Hauk-
ur segir að upprunalegu lögin, sem þó eru
aldrei nema gefin í skyn, sé að finna á Rödd-
um, geisladiski með hljóðritum úr safni Árna-
stofnunar. „Þetta eru langsótt tilbrigði“, segir
Haukur, og þaðan kemur líka heiti verksins.
Skuggi gömlu laganna er langur og það er ekki
alltaf auðvelt að gera sér grein fyrir hvað það
er sem varpar honum alla leið til okkar, hér og
nú. Í fyrsta þættinum er það örlítið stefjabrot,
eiginlega ekki nema fjórir tónar sem heyrast
af og til í lágfiðlu og sellói. Öðrum kaflanum
væri hægt að lýsa sem tilbrigðum um rytma,
uppistaðan er ekki annað en síendurtekin
langt-stutt hreyfing sem er komin úr gömlu
kvæðalagi. Hvergi kemur naumhyggjan betur
í ljós en í fimmta kaflanum; tilbrigði við einn
einasta tón, síendurtekinn, sem fæðir af sér
aðra, verður smámsaman að áköfum og
óþreyjufullum vefi af tónum sem síðan deyja
út.
Í sumum verkum Hauks – t.d. bæði Löngum
skugga og Seríu – speglast heildarformið í
smærri einingum verksins. „Í Löngum skugga
er fjórði kaflinn víólusóló, og í hverjum kafla
er smávíólusóló um miðbikið“, útskýrir Hauk-
ur. Svipuð hugmynd liggur að baki Seríu, sem
er verk í tólf þáttum þar sem dúó- og tutti-
kaflar skiptast á. Tutti-kaflarnir (þar sem allir
leika) eru tilbrigði um dúó-þættina, en með
eins þáttar „töf“, svo að fjórði þáttur er til-
brigði um þann fyrsta, o.s.frv. Áhugi Hauks á
forminu sem slíku endurspeglast í öllu tónefn-
inu, sama hvers eðlis það er. Oft er engu líkara
en að tónhæð, rytmi og áferð séu öll steypt í
sama mótið, byggi öll á sömu tölum og mengj-
um sem skarast og renna saman á víxl. „Ég er
svolítið fyrir að skipuleggja, viðurkennir
Haukur. En ég er nú alls ekki eins strangur og
mörg tónskáld – ég held bara að íslensk tón-
skáld séu frekar ligeglad miðað við tónskáld
annarra landa!“
„Ég er heldur ekki neitt brjálæðislega av-
ant-garde“, fullyrðir Haukur. „Það eru alltaf
einhver element í tónlistinni minni sem hönd á
festir – sem þú getur fylgt. Ég er í rauninni
bara að reyna að búa til eitthvað fallegt, eitt-
hvað sem getur snert mann og skipt mann
máli. En þegar fólk er komið inn í verkið von-
ast ég til þess að áheyrandinn upplifi eitthvað
sem opnast, sem lyftist aðeins upp af jörðinni.
Eitthvað sem stendur fyrir ofan hversdags-
leikann. Einhvern galdur...“
Og fyrir Hauki er galdurinn, fegurðin, af-
leiðing af hinu góða skipulagi hlutanna. Fibo-
nacci, gullinsniðið, keðjutæknin, mótívíska úr-
vinnslan og rytmíski krafturinn, þetta eru ekki
annað en tæki sem hjálpa til við að koma á
reglu, allt lýtur sínu lögmáli og allt á sinn rétta
stað í heimi tónanna. Sum tónverk hljóma eins
og frumskógarnir í Amazon, villt og ótamin,
stjórnlaus en um leið heillandi í frumleika sín-
um. Tónlist Hauks er meira eins og evrópskur
hallargarður: fullkomlega skipulagður, út-
Haukur Tómasson tók við Tónlistarverðlaun-
um Norðurlandaráðs í nóvember fyrir óperu
sína Fjórði söngur Guðrúnar. Í þessu viðtali
er fjallað um feril hans, rýnt í einstök verk og
helstu einkenni tónlistarinnar, en um þau
segir höfundur meðal annars: „Það er eitt-
hvað lífrænt við tónlist Hauks, eitthvað sem
sameinar náttúru okkar og menningu, eðl-
isávísun og rökhugsun, allt rennur þetta sam-
an í einn kvikan og glitrandi farveg.“
Eftir Árna Heimi
Ingólfsson
arniheimir@lhi.is
Í hringiðu tóna og lífs
Úr Stemmu „Í Stemmu teygi ég efnið bæði lárétt og lóðrétt. Fiðlurnar spila lagið t.d. svo hægt að þær
komast aðeins einu sinni gegnum það, á meðan hins vegar tréblásararnir puða í sveita síns andlits og
endurtaka frumin aftur og aftur og enginn getur sagt að þeir vinni ekki fyrir kaupinu sínu“.