Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.2004, Blaðsíða 4

4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. desember 2004
F
jörutíu ár eru liðin síðan út
var gefin bók Helga Hálfdan-
arsonar um Völuspá, en hún
er athyglisverðasta rit sem
birst hefur um þetta merk-
asta kvæði allra Eddukvæða.
Bókin heitir því einkennilega nafni
Maddaman með kýrhausinn1 en það er sú
kynjamynd sem Helgi dregur upp þegar
hann líkir handritum Völuspár við brotið
skrautker sem límt hefur verið ranglega
saman. Í þessu riti setur Helgi fram nýjar
og gagntækar skoðanir um form, efnis-
skipan og upprunalega gerð þessa elsta
bókmenntaverks Íslendinga.
Fremst í bók sinni birtir Helgi hinn hefð-
bundna texta Völuspár eins og hann hefur
verið prentaður eftir hinum
fornu handritum ásamt hefð-
bundnum skýringum. Síðan
birtir hann texta kvæðisins
með þeirri skipan sem hann telur uppruna-
legasta og eðlilegasta og styðst þar einnig
við handritin. Hann gerir glögga grein fyrir
skoðunum sínum um uppruna og formgerð
kvæðisins og skýrir ýmislegt í textanum á
annan veg en aðrir hafa gert.
„Völuspá er frægasta kvæði Norðurlanda,
og þótt víðar sé leitað“ segir Sigurður Nor-
dal í bók sinni um þetta kvæði.2 Þetta eru
orð að sönnu. Kvæðið hefur verið þýtt á
fjöldamörg tungumál; útgáfur þess skipta
hundruðum og meira hefur verið um það
skrifað en nokkurt annað norrænt kvæði.
Fræðimenn í mörgum löndum hafa öldum
saman keppst við að skýra kvæðið, efni þess
og tildrög og ekki alltaf orðið á eitt sáttir.
Öllum hefur reynst erfitt að átta sig fylli-
lega á efni Völuspár og formi, ekki síst
vegna þess að röð vísna hefur augljóslega
ruglast og kvæðið aflagast á vegferðinni
milli kynslóða uns það var að lokum skráð.
Sýnt þykir að ruglingurinn hafi þegar verið
ærinn á 13. öld, um þær mundir sem Snorri
Sturluson setur saman Eddu sína og vitnar
í kvæðið. Engan þarf að furða þótt Völuspá
hafi brenglast í minni manna og munni áður
en ritöld hófst. Kvæðið er langt og marg-
slungið og auk þess sett saman úr öðrum
eldri kvæðum að því er flestir telja. Erfitt
er auðvitað að leggja svo langt kvæði á
minnið og einkum er hætta á að röð vísna
og vísuorða ruglist. Þegar kvæðið var loks
skráð var skaðinn skeður; enginn kunni
lengur óbrenglaðan þann texta sem höfund-
urinn setti saman í öndverðu. Vísur höfðu
truflast, vísuorð farið á flakk, gloppur
myndast, og þá er reynt að fylla í eyður.
Skrásetjarar höfðu freistast til að auka í
kvæðið aðskotaefni, s.s. nafnaþulum dverga
vegna þess að uppruni dverga er eitt af
minnum kvæðisins. Í uppskriftum hafa
skrifarar einnig mislesið eða misskilið ýmis-
legt í textanum og með öllum þessum agnú-
um komst kvæðið loks á bókfell og að lok-
um á húðir hinnar frægu bókar sem kennd
er við konunginn.
Varla var við öðru að búast en að svona
færi. Öllu undarlegra er hve rannsóknir
fræðimanna á þessum texta í hartnær tvær
aldir höfðu litlu áorkað til að skýra kvæðið
og að grafast fyrir um upprunalegt form
þess og inntak. Rannsóknir flestra á Völu-
spá hafa að mestu leyti verið fólgnar í skýr-
ingum á textanum, orðum, myndmáli og
hugmyndum í óreiðu kvæðisins eins og hún
birtist í Konungsbók, Hauksbók og Snorra-
Eddu. „Ritskýringin er að vissu leyti dap-
urleg íþrótt. Hún fæst einkanlega við hið
torskilda“ segir Nordal í riti sínu (bls. 11-
12). Eftir að hann skrifaði þessi orð hafa
fjölmargir fræðimenn samt haldið áfram í
hinum dapurlegu hjólförum. Enginn nema
Helgi Hálfdanarson hefur farið aðra leið til
að efla skilning á Völuspá og ráða gátuna
um upprunalega gerð kvæðisins.
Ný rannsóknarleið
Aðferð Helga er sú að grafast fyrir um ræt-
urnar með því að kanna formið og nýta það
til leiðbeiningar um efnisskipan. Rannsókn
hans tekur mið af ákveðnum formatriðum
sem hann telur að gera megi ráð fyrir í
uppistöðu kvæðisins og hann getur skil-
merkilega um þau (bls. 42–43). Hann hygg-
ur sérstaklega að stefjunum þremur sem
endurtekin eru óreglulega í kvæðinu og allir
fræðimenn hafa auðvitað haft fyrir augum.
Helgi tekur fram að á stefin sé að treysta
öðru fremur til leiðbeiningar um gerð kvæð-
isins í öndverðu. Ljóst er að hann hefur
drápuformið að leiðarljósi, enda eru stefin í
slíkum kvæðum staðsett með reglulegu
millibili til að skipta textanum á skipulegan
hátt í bálka.
Jafnframt verður að hyggja að efninu í
tengslum við endurreisn formsins. Markmið
sitt setur Helgi skýrt fram: hann „leitazt
við að skipa brotunum saman að nýju eftir
hvorumtveggju þeim leiðarmerkjum sem
greind verða, efni og formi kvæðisins sjálfs,
þannig að samhengi verði svo eðlilegt sem
efni hrekkur til innan ramma þeirrar form-
festu sem augljós ástæða er til að vænta.
[…] Fari þá svo um efni og form, að lagfær-
ing annars reynist um leið endurbót hins,
þá eru þar talsverðar líkur til að í rétta átt
hafi verið haldið.“3
Einnig greinir Helgi stílinn og kemst að
raun um að í kvæðinu ríkir þrennskonar
stíll; þá vitneskju notar hann líka til að
rekja saman það sem saman á og finna
frumrætur Völuspár í þremur eldri kvæðum
sem hvert og eitt hefur sitt stef.
Drápuformið var í hávegum haft meðal ís-
lenskra skálda á miðöldum og þótti vel hæfa
mikilsháttar kveðskap. Lofkvæðin um
kappa, konunga og jarla, svo og helgikvæði,
voru ýmist kölluð flokkar eða drápur. Á
þeim var sá formlegi munur að drápunni
var skipt í hluta með stefjum en í flokki rak
hver vísan aðra án skiptingar. Andreas
Heusler telur að drápuformið hafi einnig
verið notað í goðakvæðum og að ortar hafi
verið sjálfstæðar goðadrápur4. Margskonar
bragarhættir tíðkuðust í drápuforminu; í
lofkvæðum hirðskáldanna var dróttkvæður
háttur algengastur en „Höfuðlausn“ Egils
er þó undir runhendum hætti.
Um drápurnar segir Finnur Jónsson í
bragfræði sinni að þær hafi oftastnær verið
efnisríkari en flokkarnir, en það sem eink-
um gerði þær viðhafnarmeiri og greindi
þær frá flokkunum var vísnaskiptingin sem
gerð var með stefinu.5
Stefið er merkilegt stílbragð og hefur í
för með sér mikilvæg tilþrif umfram form
flokks. Tilgangur stefsins virðist augljós:
Þegar miðlun kvæða byggðist eingöngu á
framsögn urðu stefin kærkomin blæbrigði
til áminningar og lífguðu upp á kveðskap-
inn. Kvæði, sem flutt er í heyranda hljóði,
Merkast allra ljóða
„Það er með ólíkindum að stofnanir og starfs-
menn íslenskra fræða skuli í fjóra áratugi
hafa þagað þunnu hljóði um Völuspárkenn-
ingar og -skýringar Helga Hálfdanarsonar
og látið sem verk hans sé ekki til,“ segir í
þessari grein sem fjallar um bók Helga
Maddaman með kýrhausinn sem kom fyrst út
fyrir fjörutíu árum en var endurútgefin árið
2002. Höfundur telur bókina athyglisverð-
asta rit sem birst hefur um Völuspá.
Eftir Eystein
Þorvaldsson
eyth@khi.is
Sigurður og Helgi „„Ritskýringin er að vissu leyti
dapurleg íþrótt. Hún fæst einkanlega við hið tor-
skilda,“ segir Nordal í riti sínu [um Völuspá]. Eft-
ir að hann skrifaði þessi orð hafa allmargir fræði-
menn samt haldið áfram í hinum dapurlegu
hjólförum. Enginn nema Helgi Hálfdanarson hef-
ur farið aðra leið til að efla skilning á Völuspá og
ráða gátuna um upprunalega gerð kvæðisins.“