Morgunblaðið - 29.11.2004, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 29. NÓVEMBER 2004 15
DAGLEGT LÍF
J
ólatrésskemmtanir fyrir
börn eru enn órjúfanlegur
þáttur í jólahaldinu og virð-
ast ætla að halda velli þrátt
fyrir gríðarlegar sam-
félagsbreytingar á síðustu árum, þar
sem framboð á hvers kyns afþreyingu
verður sífellt fjölbreyttara. En börn
verða alltaf börn og engin jól án þess
að fá að berja jólasveininn augum, þó
ekki sé nema í stutta stund á jólaball-
inu.
Að sögn Árna Björnssonar þjóð-
háttafræðings er fyrsta örugga heim-
ildin um jólatrésskemmtanir hér á
landi grein í blaðinu Þjóðólfi frá 28.
desember 1876, en þar segir frá jóla-
trésskemmtun sem Thorvaldsens-
félagið hélt fyrir rúmlega hundrað fá-
tæk börn í sjúkrahúsinu í Reykjavík
og er greint frá þessari heimild í rit-
verki Árna, Saga daganna.
Sjúkrahúsið var þá í tvíbýli við
skemmtistað í húsi sem kallað var
Okakerið og stóð þar sem nú er Her-
kastalinn. Af greininni í Þjóðólfi má
ráða að jólatré hafa ekki verið algeng
hér á landi á þessum tíma því ritstjór-
inn sér ástæðu til að útskýra fyr-
irbærið fyrir lesendum sínum:
„Jólatré eru náttúruleg grenitré,
ekki hærri en svo að húsrúm leyfi;
eru greinarnar alsettar vaxkertum og
allt tréð alsett stássi (jólagjöfum) og
sætindum eins og ódáins-eplum og
aldinum. Þegar börnin hafa dansað
og sungið kring um trén og ljósin
taka að fölna er gjöfunum skipt upp í
milli þeirra. Jólatré má og búa til úr
spýtum og eini, ef vill.“
Jólasaga Faktorshússins
Jólatrésskemmtanir fyrir börn
urðu eftir þetta algengur siður á veg-
um ýmissa fleiri samtaka og jafnvel
einstaklinga í Reykjavík og fleiri
kaupstöðum. Á Ísafirði var til að
mynda farið að halda jólatrés-
skemmtanir í Faktorshúsinu í
Hæstakaupstað fyrir aldamótin 1900.
Í ritinu Saga Ísafjarðar segir meðal
annars um þessar skemmtanir:
„Lengi tíðkaðist einnig, að versl-
unarstjórarnir í Hæstakaupstað
héldu börnum í bænum jólaskemmt-
un. Sophus J. Nielsen byrjaði á þess-
um sið, og hélt Jón Laxdal honum síð-
an áfram, eftir að hann varð
verslunarstjóri. Nielsen hélt skemmt-
anirnar heima hjá sér, en ekki er ljóst
hvenær hann tók þær upp. Jólatrés-
skemmtunum hefur hann vafalítið
kynnst í Danmörku, og er ekki
ósennilegt að hann hafi tekið að halda
þær á Ísafirði fljótlega eftir að hann
var sjálfur orðinn fjölskyldumaður,
en hann kvæntist fyrri konu sinni
Maríu Ásgrímsdóttur, árið 1867.
Má geta sér þess til að Nielsen hafi
haldið fyrstu skemmtanirnar fyrir sín
eigin börn, en boðið öðrum börnum í
bænum á þær og getur það bent til
þess að hann hafi tekið upp þennan
skemmtilega sið upp á meðan bærinn
var enn lítill og börnin í honum fá. Er
þá hugsanlegt, að jólatrésskemmt-
anir Nielsens faktors hafi verið þær
fyrstu á Íslandi, en fyrsta jólatrés-
skemmtun, sem öruggar heimildir
greina frá, var haldin í Reykjavík árið
1876. Þó er einnig hugsanlegt að
Nielsen hafi ekki byrjað að halda
skemmtanirnar fyrr en hann var orð-
inn verslunarstjóri í Hæstakaupstað,
en það varð hann árið 1884.
Ekki vantaði jólasveininn
Jón Grímsson var á jólatrés-
skemmtunum Nielsens í bernsku og
lýsti hann þeim með eftirfarandi orð-
um:
„Var heilum sæg barna boðið á
þessar skemmtanir og þeim veitt af
mestu rausn, auk þess sem hvert
barn var leyst út með einhverri jóla-
gjöf. Var öllum jólagjöfunum raðað á
stórt borð og síðan dregið um þær
rétt áður en skemmtuninni lauk. Var
þetta einskonar happdrætti, en núlla-
laust. Ekki vantaði heldur sjálfan
jólasveininn. Birtist hann venjulega í
miðri veislunni og sást fyrst er hann
fór fyrir gluggana með rautt, beng-
alskt blys í hendi og gríðarstóra körfu
á handlegg sér. Úthlutaði hann síðan
hverju barni einhverju sælgæti úr
körfunni.
Var jólasveinninn alltaf prýðilega
útbúinn, alveg eins og jólasveinar
eiga að vera. Í Nielsenstíð var það
alltaf Þóroddur Einarsson af-
greiðslumaður við Tangsverslun, sem
lék jólasveininn. Markmið versl-
unarstjórans var að gleðja sem flest
börn um hver jól, hverra manna sem
vóru, og varð því ávallt að endurtaka
þessar jólatrésskemmtanir í hvert
skipti. Eru þessar jólatrésskemmt-
anir mér enn í fersku minni, þó langt
sé nú orðið síðan ég var einn í þessum
barnahóp.“
Jólasiðurinn endurvakinn
Sophus J. Nielsen lést árið 1905, og
Jón Laxdal fluttist frá Ísafirði 1910.
Eftir það mun Hæstakaupstað-
arverslun hafa hætt að halda jólatrés-
skemmtanir. Á 2. tug 20. aldar hélt
kvenfélagið Ósk jafnan jólatrés-
skemmtanir á þrettándanum og var
þangað boðið öllum börnum í bænum.
Í lok skemmtunarinnar voru þau
leyst út með gjöfum, sem versl-
anirnar munu hafa gefið. Á jólatrés-
skemmtunum Óskar var ávallt jólatré
með lifandi ljósum. Af því var mikil
eldhætta og voru unglingsstrákar
látnir gæta þeirra.
Við þetta má svo bæta að Áslaug
Jensdóttir, núverandi eigandi Fakt-
orshússins, endurvakti gömlu jóla-
hefðina í húsinu í desember árið 2002,
en þá hélt hún jólatrésskemmtun fyr-
ir leikskólabörn á Ísafirði og þótti
skemmtunin takast vel. Jólasveinn-
inn birtist eins og í lýsingunni hér að
framan, sást fyrst er hann fór fyrir
gluggana með blys áður en hann kom
inn í selskapinn. Áslaug kvaðst hafa
fullan hug á að hafa þennan jólasið í
heiðri um ókomin ár. „Það þykir svo
jólalegt húsið, núna eftir endurbæt-
urnar, að það er ekki annað hægt en
að halda þessum sið við, ekki síst í
ljósi þess að húsið á sér þessa líka
fínu jólasögu,“ sagði Áslaug.
Jólaball í Faktorshúsi

JÓL | Gamla hefðin endurvakin rúmum hundrað árum eftir fyrstu skemmtunina
Jólatrésskemmtun Thorvaldsensfélagsins árið 1876 er sú fyrsta hér á landi
sem öruggar heimildir greina frá. Í Faktorshúsinu í Hæstakaupstað á Ísafirði
var einnig farið að halda jólatrésskemmtanir fyrir aldamótin 1900.
Faktorshúsið í Hæstakaupstað á Ísafirði.
Jólasveinn á spjalli við börnin á skemmtun í Faktorshúsinu árið 2002.
Jólasveinn sást fyrst fara fyrir glugga með blys.
svg@mbl.is