Morgunblaðið - 27.05.2005, Blaðsíða 33

Skæðasti heimsfaraldurinná síðustu öld var Spænskaveikin sem geisaði á ár-unum 1918–1919 en þá
létust á milli 40 og 50 milljónir
manna, nánast helmingur þeirra
ungt og hraust fólk. Hérlendis
sýktust um tíu þúsund af fimmtán
þúsund íbúum Reykjavíkur og um
fimm hundruð manns létust á
landinu öllu.
Talið er að Spænska veikin hafi
borist hingað til lands hinn 19.
október 1918 með tveimur skipum
sem komu hvort úr sinni áttinni,
Botníu frá Kaupmannahöfn og
Willemoes frá Bandaríkjunum.
Þegar ljóst var að um borð voru
sýktir einstaklingar spurðist hér-
aðslæknir í Reykjavík, Jón Hjal-
talín Sigurðsson, fyrir um hvernig
bregðast skyldi við, en Jón Magn-
ússon forsætisráðherra ákvað í
samráði við Guðmund Björnsson
landlækni að hafast ekki að, þar
sem veikin hefði þegar komið til
landsins og ekki reynst alvarleg.
Framan af virtist veikin ekki
vera bráðdrepandi en almenningur
var þó hvattur til að fara sér hægt
ef hann veiktist þar sem mikil
hætta væri á að fá lungnabólgu í
kjölfar veikindanna. Í Morg-
unblaðinu sunnudaginn 3. nóv-
ember lýsti landlæknir algengum
gangi flensunnar: „Maður legst í
inflúenzu, liggur í nokkra daga,
losnar við sótthitann, fer á fætur –
og fer strax að fara út, fer að reyna
á sig: en eftir 2–3 daga legst hann
aftur, hálfu verri en áður, og fær
nú – lungnabólgu.“
Veikindin færast í aukana
Í byrjun nóvember fóru veikindin
hins vegar að færast stórlega í
aukana og á fáeinum dögum lagð-
ist stór hluti Reykvíkinga í rúmið.
unblað út, frekar en annað dagblað
hérlendis, sökum veikinda starfs-
manna. Á forsíðu Morgunblaðsins
sunnudaginn 17. nóvember stóð
m.a.: „Um síðustu helgi má ýkju-
laust telja að tæpur þriðjungur
bæjarbúa hafi verið á uppréttum
fótum. Þá dagana var því líkast
sem alt líf væri að fjara út í bæn-
um. Göturnar voru að kalla mátti
auðar af fólki, og ætíð voru það
sömu andlitin sem sáust, flest
eldra fólk. Í byrjun þessarar viku
fóru að sjást ný andlit, sjúklingar,
sem gengnir voru úr greipum sótt-
arinnar. En um sama leyti fór hinn
hryggilegi förunautur Inflúenz-
unnar, lungnabólgan, að færast í
aukana, og með henni fjölgaði
mannslátum.“
Reykjavík eins og draugabær
Um miðjan nóvember var skipuð
sérstök hjúkrunarnefnd í Reykja-
vík til að liðsinna bæði sjúklingum
og öðrum bágstöddum. Reyndi
nefndin eftir megni að koma fólki
til aðstoðar en gekk illa fyrstu dag-
ana. Þegar verst lét var Reykjavík
eins og draugabær, fáir eða engir á
ferli nema þeir sem áttu brýn er-
indi. Öll venjuleg vinna féll niður,
verslanir voru flestallar lokaðar og
talsamband við útlönd var ekkert
sökum veikinda starfsmanna á
Landssímastöðinni. Illa gekk að
flytja lík úr heimahúsum, enda fáir
til að sinna því starfi, og líkhús
spítalanna fylltust fljótt og var því
gripið til þess ráðs að nýta vega-
vinnuskúr sem líkhús meðan það
versta gekk yfir. Eftir að blöðin
fóru aftur að koma út voru þau full
af dánartilkynningum og hófust
jarðarfarir í kjölfarið. Samfélagið
varð ekki samt á eftir.
Aðalheimild: Ísland í aldanna rás
1900–2000, eftir Illuga Jökulsson.
Spænska veikin felldi
um 500 Íslendinga
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 27. MAÍ 2005 33
Á NÆSTU dögum fara fram tvísýnar
þjóðaratkvæðagreiðslur í Frakklandi og
Hollandi um drög að stjórnarskrá Evr-
ópusambandsins. Engu skal spáð um úr-
slit. Drög þessi eru um 480 bls. að lengd í
A4-broti en til samanburður má nefna að
íslenska stjórnarskráin fyllir fjóra og
hálfa blaðsíðu í lagasafninu. Lengdin ein
segir kannski ýmislegt um
það kerfisbákn sem ESB
er orðið. Margt er að finna
í þessum stjórnarskrár-
drögum sem athyglisvert
er frá sjónarhól Íslend-
inga. Hér skal bent á fjög-
ur atriði:
1. Stjórnarskrárdrögin,
ef samþykkt verða,
eru stórt skref í þá átt
að gera ESB að form-
legu stórríki.
2. Íslendingar fengju við
aðild 0,8% þing-
mannafjöldans.
3. Atkvæðavægi smærri
ríkja minnkar og
dregið er úr áhrifum
þeirra með aukinni
viðmiðun við íbúa-
fjölda.
4. Þriðjungur aðild-
arríkja fær ekki full-
trúa í framkvæmda-
stjórn.
5. Yfirráð ESB yfir fisk-
veiðilögsögu aðild-
arríkja eru sérstaklega staðfest í
stjórnarskránni.
1. Það eðli ESB að svipta aðildarríkin
sjálfstæði sínu og gera þau að eins konar
fylkjum í nýju evrópsku stórríki hefur
lengi verið hálfgert feimnismál sem
ákafir aðildarsinnar í Evrópu hafa sem
minnst viljað ræða og lengi gert lítið úr.
En sumir eru hreinskilnari en aðrir.
Evrópumálaráðherra Þýskalands orðaði
það svo 25. febr. sl. í Die Welt: „Stjórn-
arskrá ESB er fæðingarvottorð Banda-
ríkja Evrópu.“ Það er illmögulegt að
neita því að ESB er smám saman að fá
öll helstu einkenni þjóðríkja. Flest þess-
ara einkenna eru reyndar þegar fyrir
hendi en mörg þeirra eru nú útfærð á
skýrari hátt í stjórnarskrárdrögunum.
Auk þings og ráðherraráðs sem setja
lög, æðri lögum aðildarríkja, og fram-
kvæmdastjórn sem samsvarar rík-
isstjórn þjóðríkis verður nú kjörinn for-
seti sem kjósa má tvívegis til tveggja og
hálfs árs eða alls til fimm ára. Jafnframt
kýs leiðtogaráðið utanríkisráðherra sem
stjórna mun utanríkisþjónustu ESB og
sendiráðum víðs vegar um heim. Þrengt
verður enn frekar að svigrúmi aðild-
arríkja til að fylgja sjálfstæðri utanrík-
isstefnu. ESB er því ótvírætt að umskap-
ast í nýtt stórríki þótt áfram muni ýmsir
gera sem minnst úr því. En sá feluleikur
er á undanhaldi.
2. Á þingi ESB eiga skv. stjórn-
arskrárdrögunum að sitja 750 þingmenn
og eru minnstu aðildarríkjunum ætlaðir
6 þingmenn en þær fjölmennustu geta
fengið allt að 96. Samkvæmt því fengi Ís-
land sex þingmenn eða 0,8% þing-
mannafjöldans ef til aðildar kæmi.
3. Í ráðherraráðinu sem er ótvírætt
valdameira en þingið verður einn ráð-
herra frá hverju aðildarríki og geta 15
þeirra myndað meirihluta í flestum
málaflokkum en þeir verða að hafa 65%
íbúafjöldans á bak við sig. Á fyrri stigum
í þróun ESB höfðu einstök ríki neit-
unarvald í flestum málaflokkum en neit-
unarvaldið er nú á hröðu undanhaldi og í
staðinn verður aukinn meirihluti látinn
gilda á æ fleiri sviðum. Aðildarríkin fara
með mismunandi mörg atkvæði en stefnt
er að því að íbúafjöldinn ráði úrslitum
þegar til ágreinings kemur. Hlutfall
íbúafjölda Íslands af heildaríbúafjölda
ESB er 0,06%. Það liggur í eðli þessa
nýja kerfis að vægi smáríkja fer minnk-
andi og þau fá litlu sem engu áorkað
nema í samvinnu við fjölmennustu ríkin.
Samskipti aðildarríkja á jafnrétt-
isgrundvelli eru hverfandi þáttur í stofn-
anakerfi ESB og það kemur varla nein-
um á óvart.
4. Framkvæmdastjórnin verður ekki
skipuð fulltrúum allra aðildarríkjanna
eins og hingað til hefur verið heldur ein-
ungis að tveimur þriðju hlutum og var
reyndar þegar stefnt í þessa átt í NICE-
sáttmálanum árið 2000. Þegar Norð-
menn greiddu atkvæði um aðild að ESB
var þó reynt að lokka þá til aðildar með
yfirlýsingum um að sjávarútvegsstjórinn
í framkvæmdastjórninni yrði framvegis
norskur. Sama gerði Samfylkingin hér
heima árið 2001 í úttekt sinni sem nefnd-
ist Ísland í Evrópu og var undanfari at-
kvæðagreiðslu í flokknum
um hugsanlega aðild. Þar
var látið að því liggja að Ís-
lendingar fengju vafalaust
að tilnefna sjávarútvegs-
stjórann. En nú er að því
stefnt að á hverju fimmtán
ára tímabili líði fimm ár án
þess að aðildarríki eigi full-
trúa í framkvæmdastjórn-
inni.
5. Fyrir Íslendinga er
það sérstaklega athygl-
isvert að í upptalningu í
stjórnarskrárdrögunum á
þeim málaflokkum sem
heyra alfarið undir lög-
gjafarsvið Evrópusam-
bandsins eru sjávarútvegs-
málin sérstaklega tiltekin
og er það eini atvinnuveg-
urinn sem fær þá meðferð.
Þar segir að ESB hafi úr-
slitayfirráð yfir lífríki sjáv-
ar við strendur aðild-
arríkja í samræmi við
sameiginlega fisk-
veiðistefnu. („The Union
shall have exclusive competence to
establish competition rules within the
internal market, and in the following
areas … the conservation of marine bio-
logical resources under the common fis-
heries policy. I-13.“) Þetta er reyndar
staðfesting á eldri reglum ESB allt frá
Rómarsáttmálanum. Ákvæðið felur því
ekki í sér efnisbreytingu sem máli skiptir
frá lagalegu sjónarmiði en sú áminning
sem í því felst að yfirráð ESB yfir fisk-
veiðilögsögu aðildarríkjanna innan 200
mílna lögsögu er berum orðum staðfest í
stjórnarskrárdrögunum sem ein af
grundvallarreglum ESB mun hafa veru-
lega pólitíska þýðingu og draga mjög úr
líkum á því að undanþága frá meginregl-
unni verði veitt, ef svo færi að Norðmenn
og Íslendingar sæktust síðar eftir aðild.
Jafnframt má minna á það sem upp-
lýst var í fyrra af einum þeirra sem sat í
stjórnarskrárnefndinni að ekkert aðild-
arríki hreyfði ágreiningi um þetta atriði,
t.d. hvorki Danir né Svíar þótt for-
ystumenn þeirra hafi óspart látið í það
skína í seinni tíð að þeir vildu gæta hags-
muna Íslendinga og Norðmanna í þess-
um efnum. Það er því augljósara en
nokkru sinni fyrr að sú von margra ís-
lenskra aðildarsinna að Íslendingar gætu
fengið allsherjarundanþágu frá þessari
meginreglu varðandi fiskveiðiauðlind
okkar undan ströndum landsins er lítið
annað en tálsýn. Ýmis voldug sjáv-
arútvegsríki myndu vafalaust beita sér af
fullri hörku gegn því að undanþága frá
meginreglunni yrði veitt enda myndi það
skapa fordæmi sem bryti niður sameig-
inlegu sjávarútvegsstefnuna.
Að sjálfsögðu stafar andúðin í Frakk-
landi á löggildingu stjórnarskrárinnar
alls ekki af þeim ástæðum sem hér hafa
verið nefndar. Þvert á móti geta Frakka
glaðst yfir auknu atkvæðavægi stórþjóð-
anna. Andstaðan stafar hins vegar af
megnri óánægju með fjöldamargt sem
ekki stendur í stjórnarskránni en varðar
þó ESB beint eða óbeint. Í augum
margra er Evrópusambandið fjarlægt,
lokað og illskiljanlegt kerfisbákn sem
veikir lýðræði og eftirlitsvald fólksins og
stuðlar að áhugaleysi meðal almennings
á stjórnmálum. Jafnframt skynja fransk-
ir kjósendur að í evrulöndum ríkir efna-
hagsleg lægð sem jaðrar við stöðnun.
Þessi árin er þar óvenjumikið atvinnu-
leysi (um 9%) og er því engin furða þótt
þeir velti því alvarlega fyrir sér hvort
ESB sé á réttri leið með stöðugri útvíkk-
un sambandsins og miðstýrðri stjórn
peningamála sem fylgt hefur upptöku
evrunnar.
Drög að stjórnar-
skrá ESB minnka
áhrif smáríkja
Eftir Ragnar Arnalds
Ragnar Arnalds
’Margt er aðfinna í þessum
stjórnarskrár-
drögum sem at-
hyglisvert er frá
sjónarhól Ís-
lendinga.‘
Höfundur er formaður
Heimssýnar, hreyfingar sjálfstæðissinna
í Evrópumálum.
því að bóluefni verði til stað-
rfi að halda og gagnrýnir að
ð á neinum siðferðilegum
um það hver eigi t.d. að hafa
kmörkuðu upplagi bóluefn-
terholms er næg framleiðsla
jört lykilatriði. Í greininni
lýsir hann hins vegar áhyggjum sínum yf-
ir vangetu manna til að framleiða bólu-
efni við fuglaflensunni í tíma og bendir á
að framleiðslugeta lyfjaiðnaðarins sé
hreint ekki nægilega öflug né fljótvirk til
þess að framleiða nægilegt bóluefni ef til
heimsfaraldrar kæmi. Bendir hann auk
þess á að framleiðslugetan sé það lítil að
aðeins væri nægt bólefni til þess að bólu-
setja 14% íbúa heimsins.
Osterholms gerir efnahagslífið einnig
að umtalsefni í grein sinni og varar við
þeim miklu neikvæðu áhrifum sem far-
aldur á borð við fuglaflensu gæti haft á
efnahagslíf heimsins. Segir hann ljóst að
heimsfaraldur myndi kalla á lokun landa-
mæra sem aftur myndu hafa afar nei-
kvæð áhrif á fjárhag heimsins og líklegt
væri að alþjóðaviðskipti myndu í kjölfarið
stöðvast. Þannig mætti búast við tilfinn-
anlegum skori á vörum á borð við mat-
væli og lyf sem sett gætu verulega strik í
reikninginn og jafnvel ógnað lífi og heilsu
almennings. Að mati Osterholms er þeirri
spurningu enn ósvarað hvernig heiminum
muni ganga að koma hjóli efnahagslífsins
aftur í gagn að heimsfaraldri loknum.
Kalla eftir alþjóðlegum
vinnuhópi sérfræðinga
Í grein eftir vísindamennina Ron
Fouchier, Thijs Kuiken, Guus Rimm-
elzwaan og Albert Osterhaus, sem allir
starfa við Erasmus rannsóknarmiðstöð-
ina í Rotterdam, rifja greinarhöfundar
upp að nýlega hafi WHO áætlað að brjót-
ist fuglaflensufaraldur út gætu allt að 30
milljónir manns sýkst og allt að 7,5 millj-
ónir manns dáið. Benda greinarhöfundar
á að þessar tölur séu afar varlega áætl-
aðar og jaðri við óhóflega bjartsýni. Kalla
höfundar eftir markvissari aðgerðum og
hvetja til þess að WHO komi sér upp al-
þjóðlegum vinnuhópi sérfræðinga á sviði
m.a. mann- og dýrasjúkdóma, landbún-
aðar- og vistfræðinga sem hefði það að
markmiði að vinna að rannsóknum á
fuglaflensunni. Að þeirra mati myndi
slíkur vinnuhópur kosta um 1,5 milljónir
Bandaríkjadala árlega eða sem svarar
97,5 milljónum íslenskra króna. Þyki ein-
hverjum það óhóflega dýrt benda þeir til
samanburðar á að þegar fuglaflensa kom
upp í Hollandi, Taílandi og Víetnam árið
2003 hafi kostnaður einungis tengdur
landbúnaði viðkomandi landa numið sam-
tals 1,35 milljónum Bandaríkjadala. Inni í
þeim tölum séu hins vegar ekki kostnaður
vegna veikinda manna og dauðsfalla né
heldur fjárhagslegt tap sem rekja má til
skaðans sem t.d. ferðaþjónustan varð fyr-
ir.
hliða að-
uglaflensu
Reuters
kin til kjúklinga, í ætt við þá sem hér eru til sölu á markaði í Hanoi.
silja@mbl.is
þjóðir
a utan
ðin er
an og
annig
ri fyr-
þyrfti
Har-
r að
málið
ð, því
staða
iðslu-
pen-
m bent
að allt
i líða
væri
ð far-
og að
st allt
purð-
punkt
ð far-
skaða
ar vit-
m að
annig
ánska
bylgja
yggð-
ylgja,
r afar
ur og
i tím-
koma
rndað
ættu-
f við
r, þó
eiðast
n fara
num,“
ð rætt
fram-
allt að
u-
ÞEGAR Morgunblaðið kom út að
nýju 17. nóvember árið 1918 eftir
nokkurra daga hlé sökum
spænsku veikinnar birtist sam-
eiginleg dánartilkynning yfir 82
manns. Inngangur að tilkynning-
unum hófst með þessum orðum:
„Engill dauðans hefir fylgt sótt-
inni miklu og varpað skugga
dýpstu sorgar yfir fjölda heimila.
Hrifnir eru á burt menn og konur
á ýmsum aldri og af ýmsum stétt-
um.“
„Engill dauðans
hefir fylgt sótt-
inni miklu“
Þá fyrst fóru læknar að átta sig á
því að veikin væri mun alvarlegri
en sú inflúensa sem þeir töldu sig
þekkja og kunna að bregðast við.
Miðvikudaginn 6. nóvember er tal-
ið að þriðjungur Reykvíkinga hafi
legið veikur. Á tímabilinu 7.–16.
nóvember kom ekkert Morg-