Tíminn - 05.10.1975, Page 21

Tíminn - 05.10.1975, Page 21
20 TÍMINN Sunnudagur 5. október 1975 Jón BöAvursson inenntaskólakennari. líniamynd Kóbert og tunga þrenning sönn og • n ein.... Rætt við Jón Böðvarsson, menntaskólakennara um ferðalög ó söguslóðum ALKUNN ER sú tilhneiging flestra góðra ferðamanna að yilja þekkja það land, sem farið er um, — vita nöfn á fjöllum og hólum, ám og lækjum. En svo gott og blessað sem þetta er, þá er hitt ekki siður fýsilegt að kunna nokk- ur skil á þeirri sögu, sem gerzt hefur i landinu. Við eigum erfitt með að hugsa ckkur islenzkan mann, sem kemur i Bergþórshvol og hefur aldrei heyrt nefndan Njál bónda, Bergþóru konu hans og sonu þeirra. Eða hver ekur Fljótshliðina á enda, án þess að Gunnar Hámundarson hvarfli honum i hug? En það hafa viðar gerzt sögur en i Rangárvallasýslu, þótt Njála sé frægust islenzkra sagna. Hvar sem við ferðumst um land okkar erum við á söguslóðum, og fárán- legt væri að ætlast til þess að al- mennur ferðamaður vissi alla sögu þess staðar, þar sem hann er staddur hverju sipni. ,, Landnámsmennirnir eru eins og kunningjar ykkar” Hér er komið að hlutverki hins snjalla leiðsögumanns. Hann get- ur blásið lifi i landið undir fótum okkar og fengið okkur gengnar kynslóðir að förunautum. t dager lesendum Timans feng- inn einn slikur leiðsögumaður, Jón Böðvarsson menntaskóla- kennari. Hann á að baki langan oggóðan feril sem ferðamaður og leiðbeinandi ferðafólks, og þess vegna er sjálfsagt að byrja á þvi að segja sem svo: — Hvenærbyrjaðir þú á þessari starfsemi, Jón? — Ekki treysti ég mér til þess aö svara þvi nákvæmlega, en það er orðið nokkuð langt siðan. Ég byrjaði á þvi sem kennari að segja nemendum minum frá söguslóðum þeirra tslendinga- sagna, sem kenndar voru i skóla. Sföar varð ég vörður i Þórsmörk, á eftir Jóhannesi úr Kötlum, og þá fyrst hófst hið eiginlega leið- sögustarf mitt. Ég þurfti þá að fara reglulegar gönguferðir um Þórsmörk og nágrenni hennar með hópa ferðafólks, og hafði af þvi mikla ánægju. — Þú hefur ekki verið f neinum vafa um, hvernig bezt væri að vinna þetta, eftir að hafa leiðbeint nemendum þfnum um þessa hluti? — Jú, satt að segja varégi tals- verðum vafa um það i upphafi, hverjum tökum bezt væri að taka starfið. En reynslan varð mér hollur skóli, eins og mörgum öðr- um. Ég fann brátt, að ailir, jafnt ungir sem aldnir Islendingar, höfðu ótrúlegan áhuga á þvi að þekkja sögu lands sins. Á hvern hátt þeir staðir, sem komið var til, væru merkir, og jafnframt að heyra skýringar á örnefnum og staðaheitum alls konar. Landið fær allt annað og miklu meira gildi I augum fólks, þegar þvi hef- ur verið sagt hvað hafi gerzt á þessum eða hinum staðnum, og hvenær. Það er ekki nóg að þylja upp sjálf nöfnin. Það þarf lika að segja hvernig stendur á þeim nöfnum og nafngiftum, sem á vegi okkar verða. • —Þetta á auðvitað einkum við um tslendinga? — t Þórsmörk komu margir út- lendingar lika, og það vakti undr- un mina, að þeir höfðu þennan sama áhuga, en af öðrum orsök- um. Einu sinni sagði útlendingur, sem búinn var að vera hér nokkuð lengi, við mig: Ég er svo hrifinn af þvi, að hjá ykkur tslendingum virðist enginn timi vera til. Land- námsmennirnir eru eins og kunn- ingjar ykkar. Það er svo garhan að heyra tslendinga tala saman um atburði, sem hafa gerzt á fyrstu árum tslandsbyggðar, næstum eins og þeir hefðu sjálfir verið viðstaddir. Hér var skipalægi öldum saman — og hér barst svarti dauði á land forðum — Já, tengsl lands og sögu, — það er nokkuð sem vert er um að tala. Hvort eigum við heldur að ræða um Njáluslóðir eða Þjórsár- dal? — Hvorugt. Við skulum heldur lita okkur nær og tala um svæði, sem flestir ferðast um, og það oft og mörgum sinnum, en þó oftast þannig, að þeir þeysa um það eins hratt og komizt verður og eru þeirri stund fegnastir, þegar þeir eru lausir við þennan krók, sem þeim finnst vera á leið sinni. Ég á hér við Hvalfjörð, sem yfirleitt nýtur ekki ýkjamikilla vinsælda ferðafólks, — svo ekki sé meira sagt. Ég hef einu sinni látið það út úr mér, og er fús til að standa við það hvar sem er, að mér finnst hæfilegt að fara fyrir Hvalfjörð á þrem dögum. I Hvalfirði eru bæði margir staðir og fallegir, sumir rétt við þjóðveginn, sem flestir hafa ekki hugmynd um, en verða ákaflega hrifnir og undrandi, þegar þeim hefur verið bent á þá. Jafnframt hefur eitthvað merki- legt gerzt, svo að segja á hverjum bæ, og þvi er ákaflega auðvelt að tengja saman land og sögu á þessum slóðum. Hvalfjörður. Svo vel vill til, að i þeim firði er eina hvalveiðistöð landsmanna, en nafn sitt hefur hann þó ekki fengið af þvi, — svo einfalt er málið ekki. Við þurfum að fletta upp i þjóðsögunum okkar og lesa þar um Rauðhöfða, illhvelið, sém'grandaði skip- um og mönnum, og sið- ast sonum prestsins i Saur- bæ á Hvalfjarðarströnd, en hann var fjölkunnugur og kom hvalnum fyrir kattarnef með þvi að leiða hann inn fjörðinn, upp Botnsá og alla leið upp i Hval- vatn. t tengslum við þessa sögií eru svo örnefni, svo sem eins og Hvalfell, Hvalvatn, og fleiri. — Sá maður, sem segir ferðafélögum sinum þessa sögu, þegar ekið er fyrir Hvalfjörð, mun ekki þurfa að kvarta um áhugalausa tilheyr- endur. A þjóðveldistima, og liklega fram undir siðaskipti, er Hval- fjörður ein aðalhöfn íslendinga. Þar köstuðu þau skip akkerum, sem komu af hafi „færandi varn- inginn heim”, en við það eru lika tengdir sorglegir atburðir. Hér var það, sem Einar Herjólfsson steig á land, óvitandi um að hann flutti með sér mannskæða drep- sótt, sem átti eftir að verða þjóð- inni þung i skauti, sjálfan svarta- dauða. Einar kom að bænum Botni, sýkti fólkið, og þaðan breiddist prestin um landið. Svo liðu margar aldir. Þá gerð- ist það einu sinni sem oftar, að ófriður varð með mönnum, heimsstyrjöldin 1939-1945. Nú varð Hvalfjörður gifurleg her- skipahöfn. Skipalestir komu þar við á leið sinni á milli Evrópu og Ameriku og fjörðurinn var mor- andi i alls konar fleytum, stórum og smáum, — flestum þó stórum. Ég var þá drengur hjá afa minum i Gerði á Akranesi, og ég man, að við krakkarnir töldum stundum tuttugu, þrjátiu eða enn fleiri skip, sem komu eða fóru sama daginn. Mér er það enn i minni, þegar Hood, hið mikla orrustu- skip Breta, silgdi út fjörðinn snemma morguns, en um kvöldið fréttist, að þvi hefði verið sökkt. Það hafði slegið i bardaga á milli þýzkra og brezkra herskipa, hér vestur af landinu, og skot frá þýzka drekanum „Bismarck” hitti skotfærageymsluna i Hood. Þurfti þá ekki að sökum að spyrja, skipið sprakk i loft upp og skipshöfnin fórst öll, að undan- teknum tveim eða þrem mönn- um, en um borð voru yfir þrettán hundruð manns. — Þetta gerðist 24. mai 1941. Ipnri-Hólmur, Kúludalsá og Hallgrimssteinn Þannig er saga Hvalfjarðar. Hann er mikil skipahöfn að fornu og nýju, en auk þess var hann jafnan fiskisæll mjög, þótt fyrir það tæki á striðsárunum, þegar oliubrákin var um allan sjó. Og það er íleira en sjór Hval- fjarðar, sem geymir mikla sögu. Ef farið er um Kjalarnesið, sakar ekki að horfa yfir fjörðinn, þar sem Innri-Hólmur blasir við, eitt aðalsetur Stephensenættarinnar, þegar veldi hennar var hvað mest, og skammt frá er Kúludals- á, sem margir vildu að yrði biskupsstóll, þegar hann var fluttur frá Skálholti. Fyrir austan Akrafjall, og milli þess og Miðfells, er mýri ein sem varðfræg i Islenzkum bókmennt- t hrikalegu gljúfri innst I Botnsdal er Glymur, sem mun hæstur allra fossa á íslandi. Venjulega er hann vatnslltill og hljóðlátur, en í miklum vatnavöxtum verður hann tröllslegur. Þá skjálfa klettarnir I nánd og glymjandin veröur óhemjuleg. Ljósm. Páll Jónsson. Sunnudagur 5. október 1975 TÍMINN 2Í Þessa mynd þekkja vlst allir, sem einhvern tima hafa ekiö fyrir Hvalfjörð. Það leggur reyki upp um strompa hvalstöðvarinnar og bilvegurinn sveigir fyrir Þyril, sem gnæfir yfir umhverfi sitt i hljóölátri tign og lætur sig eneu skinta brambolt mannanna. um, þegar Halldór Laxness skrif- aði tslandsklukkuna, þvi að það var þar, sem Sigurður Snorrason „kóngsböðull” lét lif sitt. Eftir leik þess mannsláts mun ekki þurfa að segja þeim sem kynnzt hafa þessu mikla skáldverki Halldórs, en minna má á, að einmitt i þessari sömu mýri á nú að reisa járnblendiverksmiðju, — á Grundartanga. — Fólki þykir víst ekki ónýtt að krydda ferðalagið með slikum sögum? — Nei, slikar frásagnir eru ákaflega vinsælar og vekja mik- inn áhuga allra, sem heyra. Vafalaust er Saurbær sá staður á þessum slóðum, sem flestir þekkja og vita eitthvað um. Flest- um er kunnugt, að þar bjó séra Hallgrimur Pétursson og orti. En hitt vita sjálfsagt færri, að til eru merkar samtimaheimildir um það, hvernig og hvar hann orti Passiusálmana. Hann orti þá snemma á morgnana og gekk þá undir ákveðinn stein á melunum fyrir ofan bæinn, sem siðan heitir Hallgrimssteinn. Fyrir skömmu brann sam- komuhúsið að Hlöðum á Hval- fjarðarströnd. Ég játa að þá varð ég feginn, þvi að húsið stóð alveg fast upp við Hallgrimsstein. 1 flestum öðrum löndum hefði þessi steinn verið afgirtur, áletrun sett við hann og ferðamenn siðan leiddir þangað til þess að sýna þeim staðinn, þar sem eitt fremsta skáldverk lúterskrar kristni varð til. Þetta væri sjálf- sagt hægt að gera nú, fyrst sam- komuhúsið er brunnið, en hins vegar væri það ákaflega likt ts- lendingum að reisa nýtt hús á nákvæmlega sama stað/. svo að drukknir menn geti haldið áfram að brjóta brennivinsflöksur og pissa á bakvið Hallgrimsstein. Hér angar jörðin af skáldskap og sögnum — Fleira kemur fram I hugann en Iiallgrimur Pélansíiui og Passiusálmarnir. Hér hljótum við að vera i næsta nágrenni við söguslóöir Kjalnesingasögu? — Mikið rétt. Maður, sem ferð- ast eins og leið liggur úr Reykja- vik upp i Hvalfjörð, fer framhjá öllum aðalstöðunum, sem koma fyrir I Kjalnesingasögu. Mér hefur stundum dottið i hug, að bezta ráðið til þess að kenna ts- lendingum að tengja saman land sitt og sögu, væri að gefa Kjal- nesingasögu út handa barnaskól- um með viðeigandi kortum, og fara siðan með reykvisk skóla- börn á þessar slóðir. Það tæki ekki nema dagstund. Þá verður og fyrir okkur Saur- bær á Kjalarnesi, þar sem Sigurður Björnsson bjó, en hann er fyrirmyndin að Eydalin lög- manni i íslandsklukkunni. Þegar i Kjósina er komið, sjáum við trafell, sem frægasti draugur á Islandi er kenndur við. Nú er sem betur fer kominn vegur um Kjósarskarð, svo menn geta ekið þá leiðina á milli Kjósar og Þing- valla, farið framhjá Möðruvöll- um og trafelli og sagt sögur af Móra sér og öðrum til skemmtun- ar. A þessari leið eru ýmsir krókar, sem hægt er að fara, og gefa ferðalaginu aukið gildi. Það er til dæmis hægt að fara fyrir Eyrar- fjall og sömuleiöis upp I Kjósina og hringveginn, en þetta gera fá- ir, þótt það muni ekki nema sára- litlu. Sama er að segja um Brynjudalinn. Ég gerði það einu sinni mér til gamans, að ég spurði marga ágæta ferðamenn, hvort þeir hefðu ekki komið upp i Brynjudal. Nei, þangað hafði enginn komið. Þegar við erum komin upp i Hvalfjarðarbotn, rifjast Harö- ar-saga og Hólmverja upp, þvi að þar I grenndinni eru fjölmargir staðir sem snerta atburðarás sög- unnar. — Við þennan eina fjörð gerast sem sagt tvær Islendingasögur? — Já, hvorki meira né minna, — og þó reyndar miklu meira, eins og ég drap á hér að framan. Meira að segja þjóðtrú siðari tima hefur ekki gengið framhjá þessum söguriku slóðum. Hér er lika Katanes, sem Katanesdýrið er við kennt. — Það er þá gaman að fylgja ferðafólki um Ilvalfjörðinn? — Já, hvort það nú er! Min reynsla er sú, að ef fólk gerir sér það ómak að stanza á nokkrum stöðum, þá kemst það að raun um, að fjörðurinn er ákaflega merkur frá sögulegu sjónarmiði, og ekki einungis það, heldur opn- ast lika fyrir mönnum fegurð, sem þeir höfðu aldrei fyrr komið auga á. t sambandi viö þetta siöast talda langar mig að benda fólki á að aka fram á eyrina beint á móti Grundartanganum, sem minnzt var á hér að framan. Þaö liggur bilvegur alla leið út á eyri, og fjallasýnin þaðan er stórkost- leg. Þau orð myndu allir ís- lendingar vilja gera að sinuin — Sækist ferðafólk ekki eftir sögufróðum leiðsögumönnum, fyrst þvi þykir gott að heyra sögu þeirra staða, sem ferðazt er um? — Mér er kunnugt um, að eftir- spurn eftir leiðsögumönnum, sem geta veitt slika fræðslu, Framhald á bls. 36 í Harðar-sögu segir frá dvöl Hólmverja I klettaviginu Geirshólma skammt frá Þyrli I Hvalfirði.

x

Tíminn

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.