Tíminn - 28.04.1977, Blaðsíða 10

10
Fimmtudagur 28. aprll 1977
MAÐURINN OG
GRÓÐURMOLDIN
bókmenntir
Knut Hamsun:
GRÓÐURJARÐAR
Helgi Hjörvar isleníkaöi
Ónnuö prentun 387 bls.
Almenna bókafélagið 1976.
Norskur erfiðismaður nemur
land i norskri heiði á almenn-
ingnum, „húsbóndalausu landi
sem enginn átti”. Hann p'ður
skóg og ræktar jörð, byggir bæ
sinn sjálfur, eignast konu og
börn og verður rikur, mest fyrir
eigin dugnað og útsjónarsemi en
lika af ástæöum sem voru hon-
um ósjálfráðar.
Þannig eru megnindrættirnir
i ævi Isaks, einnar aðalpersón-
unnar i hinni frægu skáldsögu
Hamsuns, MARKENS GRÖDE,
sem á islenzku hefur hlotið
nafnið Gróöur jarðar. Markens
gröde kom fyrst út áriö 1917, og
árið 1920 aflaði sagan höfundi
sinum Nóbelsverölaunanna. —
Fyrir mörgum árum las Helgi
Hjörvar þessa sögu i útvarp,
hún var prentuð og kom út á is-
lenzku árið 1960, og nú gefst
nýrri kynslóö islenzkra skáld-
sagnalesenda kostur á að kynn-
ast þessu ágæta verki.
Það lætur að likum um svo
auðugu skáldsögu sem Gróður
jarðar, aö dómar um hana hafa
orðið á ýmsan veg. Einn telur
þennan þátt hennar merkastan,
annar hinn. Sumum hefur orðiö
starsýnastá þau félagslegu við-
horfsem lesa má út úr sögunni.
Höfundur þessa greinarkorns
getur fúslega játað, að honum
þykir mest koma til mannlýs-
inganna i þessari frægu bók.
Fólkið á blöðum hennar verður
okkur þvi nákomnara sem við
lesum vandlegar.
Þótt það kunni að þýkja
undarlegt, þá hefur mér alltaf
fundizt sjálfur „höfuðpaurinn”,
Isak, fyrsti landneminn i heið-
inni, vera sú persóna bókarinn-
ar, sem einna erfiðast er að
festa fullan trúnað á. Það er
margoft tekið fram, hvað hann
sé heimskur, „svo klaufálegur
aö hugsa,” en þó er hann útsjón-
arsamur og talsvert hugkvæm-
ur smiður, og þegar fjármál eru
annars vegar, er hann býsna
framsýnn, þótt ihaldssamur sé i
hina röndina. — Nú er það að
visu ekki óalgengt að kjánar
kunni að græða fé, og margur
hefur verksvit, þótt hann virðist
heimskur að flestu öðru leyti.
En Isak er hafður of heimskur
til þess að auðveR sé að trúa þvi
að honum heppnist flest eða allt
sem hann tekur sér fyrir hend-
ur.
Allt öðru máli gegnir um Ingi-
gerði konu Isaks. Hún er full-
komlega eðlileg og sannfærandi
frá upphafi til enda. Höfundur
segir reyndar að hún hafi „ekki
neitt dásemdarhöfuð með gáf-
um i,” en samt er hún „góð og
blessuð”. (Bls. 13). Hún hefur
ekki gifzt i heimahögum sinum,
af þviað hún er með andlitslýti,
og þess vegna fer hún i heiðina
til einsetumannsins ísaks, þau
gera kotið hans aö myndarbýli
og kalla það i Landbrotum.
Ingigerður er kvenmaður frá
hvirfli til ilja. Eftir að hún hefur
látiö gera við andlitslýti sin
stendur ekki á þvi að karlmenn
veiti henni athygli, og hún hefur
sizt á móti þvi. Hún er h'fsþyrst
og blóðheit, enda hrasar hún á
svellinu, jafnvel eftir að börn
þeirra Isaks eru komin á full-
orðins ár, og hún sjálf tekin að
reskjast. Hún er náttúrubarn,
alltaf eðlileg og sjálfri sér sam-
kvæm.og þötthenni verði það á
einu sinni á ævinni að vinna
voöaverk, (og hljóti dóm fyrir)
þá er hún ekki spillt.
Synir Isaks og Ingigerðar,
þeir Sigvarður og Eleseus, eru
lika sannfærandi og trúverðug-
ir, hvorá sinn hátt. Sigvarður er
traustur sterkur, gamansamur
og hygginn, og lesandinn sann-
færist fljótt um að hann sé sá
sem muni taka við jörðinni af
foreldrum sinum i fyllingu tim-
ans. Eleseus, aftur á móti, er
pasturslitill, reikull i ráði og i-
stöðulaus.en ekki vondrar gerð-
ar. Hann lendir i kaupstað á
skrifstofu, og:... „kannski var
þessu svo varið að þessi piltur
var af góðu bergi brotinn og vel
gerður einu sinni, en komst inn i
tilbúið umhverfi og var gerður
að umskiptingi?” (Bls. 367)
Og Isak eingast nýja og nýja
sporgöngumenn. Nýir og nýir
menn nema land i heiðinni, bæj-
unum þar fjölgar sifellt og lífið
verður margbreytilegra.
Þarkoma mikið við sögu tvær
kvenpersónur sem eru báðar
svo hnitmiðaðar og framúr
skarandi vel gerðar, að ekki er
hægt að skrifa greinarstúf um
þessa bók, án þess að þeirra sé
getið sérstaklega.
Onnur er Barbro, ráðskona og
barnsmóðir Axels á Mánalandi,
sem er einn landnemanna i
heiðinni. Faðir hennar hefur
einnig numið þar land, en orðið
litið úr fyrir honum, enda er
hann litilla sanda og litilla sæva.
Sjálf hefur Barbro verið i
Björgvin og kynnzt ýmsu þar,
og þegar hún kemur aftur á
æskustöðvar sinar i heiöinni, er
hún gerspillt. Hún lætur sér ekki
nægja að draga Axel á tálar,
heldur fyrirfer hún barni þeirra
um leið og það fæðist. Axel fað-
irinn er likastur helsæröu dýri
eftir þann atburð,og þegar hann
skammar Barbro fyrir ódæðið
eru ,,rök” hennar þau aði fyrsta
lagi hafi hún ekki myrt barnið
og i öðru lagi, að þótt hún hefði
gert það, þá væri það ekki svo
ýkja saknæmt þviað hún viti að
konurnar i bæjunum geri þetta
oft, bæði þegar börnin eru ný-
fædd og ófædd. Og i þriðja lagi
segir hún að þetta geri ekkert
til, af þvi aö engin hætta sé á þvi
aö það komist upp. — Þetta er
heimspeki hins siðlausa, sem
gerirekki mun á réttu og röngu.
Eftir það sem á undan er geng-
ið, kemur lesandanum það ekki
svo mjög á óvart, þótt Barbro
kóróni hegðan sina með þvi að
svikja sig inn á Axel i sögulok,
af þvi að hún veit aö hann er
veikur fyrir henni, og að þessi
gamli atburður barnsmorðið
tengirþau saman á vissan hátt.
Hin kvenpersónan sem svo
mjög kemur við sögu mannlifs-
ins iheiðinni er Ólina. Höfundin
um hefur tekizt að gera hana ó-
gleymanlega, þótt á hinn bóginn
sé kannski ennþá erfiðara að
hafa samúð með henni en
Barbro. Ólina minnir talsvert á
tvær kven,,hetjur” i islenzkum
bókmenntum, þærGróu á Leiti
og Settu i Bollagörðum, og þó er
hún i rauninni verri en þær báð-
ar, — svo innilega hábölvuð er
hún, yzt sem innst. Hún snikir
og stelur, lýgur og smjaðrar, og
kemur illu á stað, hvar sem hún
fer. En svo ókræsileg persóna
sem kerling þessi er, er hún
dregin slíkum meistaradrátt-
um, að hvergi skeikar.
Hér hefur aðeins verið minnzt
á fáar af fjölmörgum persónum
i Gróðri jarðar. Freistandi væri
að tala um fleiri menn „á þeim
bæ”, en hér skal þó látið nægja
að lokum að minnast á Geissler
lénsmann. Hann er mannlegur
og góðviljaður og lesandanum
verðurundirhlýtt tilhans. Ef til
vill er hann sjálfum sér verstur,
en hann veit sinu viti, ekki siður
en þeir sem þykjast honum
fremri.
Þó að hér hafi einkum verið
dvalizt við persónulýsingar i
Gróðri jarðar, væri ærin ástæða
til þess að nefna fleiri þætti sög-
unnar þar á meðal „þjóðfélag”
hennar. Islenzkir lesendur hafa
alveg sérstaka ástæðu til þess
að gera slika þjóðfélagslega at-
hugun á bókinni, þvi vitaö er og
löngu viðurkennt, að eitt af önd-
vegisverkum islenzkra bók-
mennta, Sjálfstætt fólk eftir
Halldór Laxness, er skrifað i
„visvitandi andófi” við þessa
skáldsögu Hamsuns. (Peter
Hallberg: Verðandi-bókin um
Halldór Laxness, útg. 1955 bls.
40).
Og sjálfur segir Laxness i bók
sinni, Úngur ég var:
„Laungu siðar setti ég saman
skáldsöguna Sjálfstætt fólk þar
sem allar hugmyndir fara vit-
andi vits i þveröfuga átt við
Hamsun um vandamál bænda.”
(Úngur eg var, bls 150).
Sjálfsagt hafa norksir bændir
yfirleitt lifað á „mismunandi
stigum fátæktar” á þeim tima,
þegar Gróður jarðar á að ger-
ast. Ef til vill er það skortur á
raunsæi að láta einn þeirra efn-
ast. Og hverju voru allir hinir
bættari, þótt tsak i Landbrotum
yrði rikur?
En sé Hamsun að vaða reyk,
þegar hann lætur tsak komast i
efni, er hætt við að fleira i
sögunni þurfi nánari athugunar
við. Undirritaður leyfir sér t.d.
að draga i efa, að Lappar hafi,
— á þeimtima sem Gróður jarð-
argerist, — verið sá smjaðrandi
og hnuplandi betlilýður sem
þeir eru látnir vera i sögunni.
Og eru rauðsokkur vorra daga
ánægðar með allar kvenlýs-
ingarnar í bókinni? Hvað segja
þærum hina feiknlegu kvenrétt-
indaræðu sem lénsmannsfrúin
hélttil varnar Barbro, þegar hin
siðarnefnda stóð fyrir rétti sök-
uð um barnsmorð? — Ég minn-
istþess naumast að hafai annan
tima séð „rétt konunnar” dreg-
inn svo miskunnarlaust sundur
og saman i logandi háði.
En hvort sem við erum sam-
mála eða ósammála þjóðfélags-
legum viðhorfum Hamsuns,
eins og þau birtast i þessari bók,
þá bregður svo við að það eru
ekki „skoðanirnar” i Gróðri
jarðar, sem verða okkur hug-
stæðastar, þegar upp er staðið,
heldur seiðmagn stilsins, og hið
auðuga mannlif sögunnar. Það
er maðurinn, „hinn eilffi mað-
ur,” sem bókin birtir okkur, og
verður okkur minnisstæðastur
að loknum lestri.
Við getum sagt, að Gróður
jarðar sé and-félagsleg saga.
Menn geta verið sannfærðir um
að strjálbýli sveitanna sé óæski-
legt samfélagsform, og heiðar-
búskapur heimska. Við getum
velfallizt á að Bjartur i Sumar-
húsum sé eðlilegri „heiðar-
bóndi” en ísak i Landbrotum og
að liklegra sé, að einyrki sem
byrjar búskap sinn inni i ó-
byggðum m eð tvær hendur t óm -
ar, hljóti örlög Bjarts en örlög
ísaks. En er slikt nokkur loka-
dómur um varanlegt gildi
skáldverka? Á öllum öldum hef-
ur stórbrotin list auðgað lif
manna með ólikar skoðanir og
lifsviðhorf. (öldum saman sóttu
Islendingar sér styrk i fornbók-
menntir sinar, þótt þeir væru
hins vegar á móti þvi að leysa
sambúðarvanda manna með
blóðhefndum og vigaferlum).
Maðurinn er löngum sjálfum
sér likur. Éðli hans er hið sama,
hvort sem hann byggir hreysi
sitt úr grænlenzkum snjó, is-
lenzkum moldarhnausum eða
norsku timbri. — Hamsun segir
um ísak i Landbrotum á næst
öftustu siöu bókarinnar: —
„Hann er heiðarbúi i húð og hár
og jarðyrkjumaður án allrar
miskunnar. Hann er upprisinn
úr fortiðinni og markar stefn-
una inn i framtiðina, maður frá
hinni fyrstu jarðyrkju, lands-
námsmaðurinn, niuhundruð ára
gamall, og enn á ný maður
dagsins i dag.”
Gróður jarðar varð snemma
vinsæl bók og viðlesin. Hún hef-
ur vitanlega sina annmarka
eins og önnur mannaverk en
kostir hennar gefa henni sterkt
aðdráttarafl. Og lengi munu
glöggirlesendur hafa ánægju og
listræna nautn af þessu verki
hins norks sagnameistara.
— VS
-
Svört
messa
á
pólsku
Skáldsaga Jóhannesar Helga,
Svört messa, er komin út á
pólsku, og er útgefandinn forlagið
Wydawnictwo Poznanskie i
Poznan. Zofia Gadzinianka og
Robert Stiller þýddu bókina, en
Witold Nawrocki ritar formála.
Bókin er gefin út I tiu þúsund
eintökum. Fyrir einu ári kom
þessi sama saga út I Litháen I
tuttugu og fimm þúsund eintökum
og haföi áður veriö gefiö út á
rússnesku.
Þá er leikgerð sögunnar, fram-
haldsleikritiö Eyja I hafinu, sem
flutt var í rikisútvarpinu f fyrra,
væntanleg á norsku á þessu ári i
þýðingu Ivers Eskelands.
Fjórir þeirra sem hlutu starfslaun — Timamynd: GE
7 mánaða laun:
Arnar Jónsson, leikari, til
leiklistarstarfa.
Kjartan Guðjónsson, list-
málari, til undirbúnings mál-
verkasýningar, gera myndir
við fornbókmenntir i grafik.
4 mánaða laun:
Jón Gunnar Arnason,
myndhöggvari, til að ljúka
verkum og undirbúa sýningu.
Tryggvi ölafsson, listmál-
ari, til að undirbúa málverka-
sýningu i Reykjavik.
3 mánaða laun:
Askell Másson, tónlistar-
Sjö listamenn fá starfslaun
ÚTHLUTAÐ hefur verið
starfslaunum til sjö lista-
manna, 120 þúsund krónum á
mánuði. Úthlutunarnefndina
skipuðu Halldór Kristjánsson,
formaður úthlutunarnefndar
listamannalauna, Thor Vil-
hjálmsson, forseti Bandalags
islenzkra listamanna og Árni
Gunnarsson, deildarstjóri i
menntamálaráðuneytinu.
Fimmtiu og tvær umsóknir
bárust. Þessir fengu starfs-
laun sem hér segir:
12 mánaða laun:
Björg Þorsteinsdóttir, lfst-
málari, til að vinna að grafik
og málverkum.
maöur, til aö vinna að sinfón-
isku verki.
Þráinn Bertelsson, rithöf-
undur, til að vinna að kvik-
myndahandriti.