Fréttablaðið - 09.07.2006, Qupperneq 16

9. júlí 2006 SUNNUDAGUR16
Það er ofsögum sagt að Lay hafi
verið með silfurskeið í munni frá
fyrsta degi. Hann fæddist 15. apríl
árið 1942 í Missouri-ríki í Banda-
ríkjunum og var fjölskylda hans
með fátækara fólki. Faðir hans
rak matvöruverslun en starfaði
einnig sem predikari og blés börn-
um sínum þeirri trú í brjóst að
sama hverju á gengi þá væru þau
ávallt undir verndarvæng almætt-
isins. Þetta ku hafa verið ágætt
fararnesti úr föðurgarði sem Ken-
neth tók með sér í lífsbaráttuna og
mótaði viðhorf hans til lífsins,
reyndar með nokkrum fyrirvara.
Kenneth Lay átti sér um margt
hefðbundna æsku. Meðfram námi
bar hann út dagblöð og sló garða
fólks en að loknu grunnskóla- og
framhaldsnámi innritaðist hann í
hagfræði við ríkisháskólann í
Missouri og lýstu samnemendur
hans honum sem vinnusömum og
skarpgreindum manni. Lay
útskrifaðist með MA gráðu í hag-
fræði frá Missouri háskóla á
sjöunda áratug síðustu aldar.
Með gráðuna í vasanum hóf
Lay störf hjá aldagömlu banda-
rísku olíufélagi, Humble Oil &
Refining, árið 1965 en það var um
sama leyti að breytast í olíurisann
Exxon Mobil. Meðfram vinnu var
hann í doktorsnámi í hagfræði við
háskólann í Houston í Texas og
útskrifaðist árið 1970.
Í vist hjá orkurisum
Samhliða störfum sínum hjá olíu-
félaginu gerðist hinn vinnusami
Lay aðstoðarmaður í innanríkis-
ráðuneyti Bandaríkjanna og var
um hríð aðstoðarkennari við
George Washington háskólann í
Washingtonborg þar sem hann
kenndi háskólanemum hagfræði
og opinbera stjórnsýslu.
Í fyrstu var Kenneth Lay aðal-
hagfræðingur hjá Exxon Mobil og
reis hann fljótt til metorða. Eftir
fimmtán ár sagði hann skilið við
fyrirtækið til að taka við forstjóra-
stöðu hjá gasfyrirtækinu Houston
Natural Gas í Flórídaríki í Banda-
ríkjunum, við upphaf níunda ára-
tugarins.
Þegar regluverk varðandi orku-
iðnað í Bandaríkjunum var ein-
faldað í stjórnartíð Ronalds Reag-
an við upphaf níunda áratugarins,
sá Lay sér leik á borði og samein-
aði Houston Natural Gas og fyrir-
tækið Inter-North, sem sérhæfði
sig í framleiðslu og lagningu á
gasleiðslum árið 1985. Starfsemi
fyrirtækjanna var við þetta
sameinuð undir einu nafni, Enron.
Orkurisinn stígur fram
Með sameiningu fyrirtækjanna
varð til gríðarstórt bákn með rúm-
lega tuttugu þúsund manna starfs-
liði og festi Enron sig tryggilega í
sessi sem eitt stærsta orkufyrir-
tæki í heimi með jarðgas og einn
umsvifamesti raforkusali í Banda-
ríkjunum. En auk þessa sinnti
Enron einnig viðskiptum með kol,
trjákvoðu, pappír, plast, málma og
ljósleiðara.
Þrátt fyrir að stjórna einu af
stærstu fyrirtækjum Bandaríkj-
anna er engu líkara en hinn vinnu-
sami Lay hafi haft næga
umframorku sjálfur því hann sat í
stjórnum fjölda fyrirtækja og
nefnda á vegum bandaríska ríkis-
ins, svo sem hjá tölvu-
risanum Compaq, í
bandaríska viðskipta-
ráðinu og í nefnd á
vegum ríkisins sem
fjallaði um sjálfbæra
nýtingu náttúru-
auðlinda svo eitthvað
sé nefnt.
Tengdur Hvíta
húsinu
Kenneth Lay hélt
alla sína stjórnartíð
góðum tengslum
við Repúblíkana-
flokkinn í Banda-
ríkjunum, ekki
síst við George
Bush yngri.
Samband Lays
við Bush yngri
hófst þegar
hann barðist
fyrir kjöri til
ríkisstjóra í
Texas og þegar
staðan var í
höfn leitaði
Lay oftsinnis
til hans vegna
mála sem tengdust rekstri orku-
fyrirtækisins. Ágætur vinskapur
varð þeirra á milli og er Bush
yngri sagður hafa kallað forstjóra
Enron „Kenny boy“ eða strákling-
urinn Kenny upp á íslensku.
Þegar stjórnarskipti urðu í
Hvíta húsinu með tilkomu Bills
Clintons í embætti forseta Banda-
ríkjanna réð Enron þá James
Baker, fyrrum utanríkisráðherra
Bandaríkjanna í ríkisstjórn
George Bush eldri, og Robert
Mosbacher, viðskiptaráðherra
landsins á árunum 1989 til 1992, í
sínar raðir.
Framsækið fyrirtæki
Gengi Enron-risans jókst gríðar-
lega og náði hámarki í ágúst á alda-
mótaárinu 2000, þegar gengi bréfa
í fyrirtækinu fór á 90,56 dali á
hlut.
Enron var á þessum tíma eitt
af fimmtíu stærstu fyrir-
tækjum
Bandaríkj-
anna og
markaðs-
virði þess
nam tæpum
sjötíu millj-
örðum dala,
jafnvirði
tæpra átta
þúsund millj-
arða íslenskra
króna á þáver-
andi gengi.
Slíkur var upp-
gangurinn að
heimsþekkt stór-
fyrirtæki á borð
við bandarísku
bílaframleiðend-
urna General
Motors, Ford og
Chevron voru langt
á eftir Enron á lista
yfir stærstu fyrir-
tæki landsins.
Stjarna Kenneths
Lay skein skært.
Varð hann launa-
hæsti forstjóri landsins og fékk
meðal annars jafnvirði rúmra fjög-
urra milljarða króna í kaupauka-
greiðslur árið 1999. Þá var auður
Lays slíkur að hann er sagður hafa
gefið eiginkonu sinni lystisnekkju í
afmælisgjöf eitt árið.
Fjölmiðlar fóru góðum höndum
um fyrirtækið á þessum uppgangs-
tímum líkt og gjarnan var um
marga þá sem risu hátt á sviði við-
skiptalífsins. Bandaríska viðskipta-
tímaritið Fortune tilnefndi Enron
sem eitt af framsæknustu fyrir-
tækjum Bandaríkjanna sex ár í röð
og sagði það hafa náð að aðlagast
breyttum markaðsaðstæðum með
framúrskarandi hætti.
En annað átti eftir að koma í
ljós.
Hallar undan fæti
Í nóvember árið 2001 bárust fregnir
þess efnis að Enron rambaði á
barmi gjaldþrots. Rannsókn á bók-
haldi fyrirtækisins leiddi í ljós að
æðstu stjórnendur þess, þar á
meðal Kenneth Lay, hefðu falsað
afkomutölur undanfarin fjögur ár
og látið sem Enron hefði skilað
hagnaði.
En reyndin var önnur. Fjölmargir
fjárfestar losuðu sig við bréf í
fyrirtækinu með þeim afleiðingum
að gengi þess hrundi niður í um
sextíu sent á hlut, eða um 85 pró-
sent, og urðu nánast verðlaus.
Lay virðist hins vegar hafa haft
grun um í hvað stefndi og losaði sig
við bréf sín í fyrirtækinu tveimur
mánuðum áður en fréttir um yfir-
vofandi gjaldþrot Enron fóru í loftið
og hagnaðist um jafnvirði rúmra
þrjátíu milljarða króna á þáverandi
gengi. Á sama tíma hvatti hann
starfsfólk Enron hins vegar til að
kaupa hlutabréf í fyrirtækinu.
Dómur fellur
Réttarhöld í Enron-málinu hófust í
lok janúar á þessu ári og lauk þeim
í lok maí í Houston í Texas í Banda-
ríkjunum með þeim úrskurði kvið-
dóms að þeir Lay og Jeff Skilling,
fyrrum yfirframkvæmdastjóri
fyrirtækisins, hefðu gerst sekir um
aðild að samsæri um skjalafals,
verðbréfasvik, fjársvik og ýmis
bókhaldsbrot.
Þegar Kenneth Lay lést í sumar-
húsi sínu á afslöppunarstað ríka og
fræga fólksins í Aspen í Colorado í
Bandaríkjunum á mánudag átti
hann yfir höfði sér margra millj-
arða króna sektargreiðslur og lífs-
tíðar fangelsisdóm.
Lay var 64 ára en hann lætur
eftir sig eiginkonu, fimm börn og
tólf barnabörn.
KENNETH LAY Fallni forstjórinn er hann
var handtekinn vegna Enron-málsins árið
2004. MYND/AP
KENNETH LAY Forstjórinn fyrrverandi svaraði spurningum fréttamanna eftir að kviðdómur kvað upp úrskurð sinn í Houston í Texas í lok maí. MYND/AFP
BRÉF
TIL BUSH Lay
var dyggur stuðningsmaður
og vinur George W. Bush, forseta Banda-
ríkjanna. Hér getur að líta eitt margra bréfa
sem hann skrifaði Bush er hann gegndi
embætti ríkisstjóra í Texas. MYND/AP
Stofnandi Enron setti allt sitt á almættið
Kenneth Lay, stofnandi og fyrrum forstjóri bandaríska orkurisans Enron, lést af völdum hjartaáfalls í sumarhúsi sínu í
Aspen í Bandaríkjunum á miðvikudag. Lay átti yfir höfði sér lífstíðardóm fyrir fjársvik og bókhaldsbrot og greiðslu gríðar-
legra sekta. Jón Aðalsteinn Bergsveinsson leit yfir æviferil fyrrum forstjóra orkurisans sem riðaði til falls.