Fréttablaðið - 25.05.2008, Síða 66

Fréttablaðið - 25.05.2008, Síða 66
18 25. maí 2008 SUNNUDAGUR E rfðabreytt matvæli verða æ algengari. Þá er erfðatækni beitt til að þróa einhverja eftir sótta eiginleika. Menn hafa komið fyrir erfðavísum úr plöntum, vírusum, fiski, búfénaði, jafnvel mönnum, í plöntum til að rækta ákveðna eiginleika þeirra. Mis- mikið er átt við lífverurnar, þekkt er að erfðavísar séu teknir úr bakteríum sem framleiða náttúru- legt skordýraeitur og komið fyrir í plöntum. Þannig verða plönturn- ar ónæmar fyrir skordýraeitri. Í einni tilraun var erfðaefni köngu- lóa komið fyrir í geitum í þeirri von að prótein köngulóarvefjar fyndist í mjólk þeirra. Það mundi einfalda framleiðslu á skotheldum vestum. Bandaríski vísindamaðurinn Jeffrey Smith er forstöðumaður Institute for Responsible Techno- logy í Iowa og berst gegn útbreiðslu erfðabreyttra matvæla, sem hann telur skaðleg manni og náttúru. Smith telur neytendur illa upp- lýsta um erfðabreytt matvæli. „Í nýlegri könnun kom í ljós að sex- tíu prósent Bandaríkjamanna töldu sig aldrei hafa borðað erfða- breytt matvæli,“ segir Smith. „Önnur fimmtán prósent voru ekki viss. Raunin er sú að Banda- ríkjamenn borða nánast daglega einhverja afurð erfðabreyttra matvæla. Á sama tíma kemur í ljós að 52 prósent vilja ekki neyta erfðabreyttra matvæla.“ Sérmerkingar Í Evrópu er skylda að sérmerkja erfðabreytt matvæli. Það gildir ekki á Íslandi, né í Bandaríkjun- um. Þar að auki leynast breyttir erfðavísar víða. „Ef þú kaupir til- búna matvöru frá Evrópu eru litl- ar líkur á að í henni sé að finna erfðabreyttar afurðir. Það eru hins vegar meiri líkur en minni á að sú sé raunin með vörur frá Bandaríkjunum. Það getur líka oft verið erfitt að gera sér grein fyrir þessu. Allt dýrafóður frá Bandaríkjunum er meira og minna erfðabreytt korn. Þetta berst svo í dýrin og afurðir af þeim; kjöt, egg og mjólkur- afurðir. Íslendingar ættu sérstak- lega að hyggja að þessu þar sem langstærstur hluti dýrafóðurs hér er fluttur inn frá Bandaríkjun- um,“ segir Smith. Raunin getur því verið sú að þegar verið sé að auglýsa hreinar og náttúrulegar afurðir sé um að ræða afurðir af skepnum sem étið hafa erfða- breytt fóður. Blekkingar Smith segir vanþekkinguna vera helsta vandamálið hvað varðar erfðabreytt matvæli. Í raun vitum við ekki hvaða afleiðingar föndur með erfðavísa hafi. „Þegar banda- ríska matvæla- og lyfjastofnunin heimilaði markaðssetningu erfða- breyttra matvæla var það gefið út að engar frekari rannsóknir þyrftu að fara fram á þeim. Ef fyrirtæki gæfi út að matvælin væru örugg þá væru þau örugg. Í kjölfar dómsmáls sem háð var fyrir nokkrum árum voru fjörutíu þúsund skjöl gerð opinber. Þar kom fram að vísindamenn stofnunar- innar vöruðu eindregið við þessu. Þeir lögðu til mun meiri rannsókn- ir, en embættismenn og pólitíkusar heimiluðu þetta þvert á vilja vísindamannanna. Svo var lygum og blekkingum beitt og varan sögð heilbrigð,“ segir Smith. Áhætta En hverjar eru hætturnar? „Allt of fáar rannsóknir hafa farið fram á erfðabreyttum matvælum og við vitum því of lítið um málið. Það er hins vegar staðreynd að soja- ofnæmi jókst um fimmtíu prósent í Bretlandi fljótlega eftir að erfða- breytt soja kom á markað þar. Tengist þetta? Það er ómögulegt að svara því þegar engar rann- sóknir eru gerðar á fólki. Þær rannsóknir sem þó hafa verið gerðar benda til að þetta geti haft gríðarleg áhrif. Ofnæmisvið- brögð aukast og í einni rannsókn sem rússnesk vísindakona gerði kom í ljós að meira en helmingur afkvæma tilraunarottna sem fengu erfðabreytt sólblómafræ lést innan þriggja vikna, en aðeins um tíu prósent þeirra sem fengu náttúruleg sólblómafræ. Málið er að við höfum ekki hug- mynd um þær afleiðingar sem erðabreytingarnar gera. Þegar breyttu geni er skotið inn í frumur geta allt að tvö til fjögur prósent DNA þeirra breyst. Þetta eru ófyrir séðar stökkbreytingar sem við vitum ekkert hvaða afleiðing- ar hafa. Og af því að ekki eru gerð- ar rannsóknir á fólki sem neytir fæðunnar höfum við engin svör. Af hverju hefur sjúkdómum tengdum mataræði fjölgað um helming í Bandaríkjunum síðan erfðabreytt matvæli komu á markað? Rannsókn á því hefur einfaldlega ekki farið fram. Við erum í raun í stjórnlausri tilraun þar sem ekkert er fylgst með fólki. Kanadastjórn gaf það út árið 2002 að fylgst yrði með þeim áhrifum sem erfðabreytt matvæli hefðu. Ári síðar gafst hún upp þar sem verkefnið var of erfitt.“ Á níunda áratugnum kom upp nýtt sjúkdómstilfelli í Bandaríkj- unum. Vegna raða tilviljana tókst að greina þetta sem faraldur. Í ljós kom að sjúkdóms- valdurinn var fæðubótaefnið L- tryptophan sem innhélt erfðabreytt matvæli. Um 100 Bandaríkjamenn létust í faraldrinum og fimm til tíu þús- und veiktust. Markaðssetning Sú röksemd heyrist oft að erfða- breytt matvæli séu nauðsynleg til að seðja hungraðan heim. Jeffrey Smith gefur ekki mikið fyrir það. „Til eru náttúrulegar aðferðir sem auka uppskeru mun meira en erfðabreytt tækni hefur gert. Og raunar hefur erfðatæknin í sumum tilvikum dregið úr uppskeru. Nær- tækast er að nefna Indland, en þar varð uppskerubrestur í kjölfar þess að erfðabreytt korn var inn- leitt. Úr þessu varð mikil neyð, bændurnir voru komnir í skulda- ánauð og um tuttugu þúsund þeirra frömdu sjálfsmorð í kjölfarið. Staðreyndin er sú að aldrei hefur verið framleitt meira af matvælum í heiminum en nú. Vandamálið er ekki magnið, held- ur misskipting og fátækt. Þessi fagurgali um björgun frá heimshungri er hluti af vel skipu- lagðri markaðsherferð líftækni- fyrirtækja. Ég get nefnt frægt dæmi af fyrirtækinu Monsanto. Það réði ráðgjafarfyrirtækið Arthur Anderson, sem raunar sá um málefni Enron líka. Fulltrúi þess spurði forsvarsmenn Mons- anto hver væri þeirra framtíðar- sýn. Svarið var einfalt: Eftir fimmt- án til tuttugu ár verði 100 prósent af korni á markaðnum erfðabreytt korn frá okkur. Menn unnu sig svo aftur á bak frá því markmiði. Þeir vilja því skipta náttúrunni út fyrir eigin framleiðslu.“ Vitund neytenda Smith segir að vitund neytenda komi í veg fyrir að slík markmið náist. Nýverið kom upp herferð í Bandaríkjunum gegn afurðum kúa sem sprautaðar höfðu verið með erfðabreyttu hormóni til að auka mjólkurframleiðslu. Wal- Mart og Starbucks hættu sölu slíkra afurða svo dæmi sé tekið. Neytendur vilja ekki erfðabreytt matvæli og hafi þeir valið velja þeir þau ekki. Þess vegna er nauð- synlegt að þau séu sérmerkt.“ Markmið stofn- unar Smiths er að vekja vitund Banda- ríkjamanna á sama hátt og tókst í Evr- ópu fyrir árslok 2009. Í Evrópu hurfu matvælin að mestu af markaðnum vegna vals neytenda. „Við erum að berjast við risastórt markaðsátak byggt á röngum upplýsingum. En við erum á réttri leið. Bæði Clinton og Obama hafa lýst því yfir að þau vilji sérmerkja erfðabreytt mat- væli, við höfum ekki enn spurt McCain. En málið er ósköp einfalt, eins og hinn frægi vísindamaður David Suzuki orðaði þetta: „Ef einhver stjórnmálamaður segir þér að erfðabreytt matvæli séu örugg er hann annað hvort mjög heimskur eða að ljúga.“ Hvað Ísland varðar er einboðið að það verði lýst sem svæði frítt fyrir erfðabreyttum matvælum. Mörg ríki í Evrópu stefna að því. Ég hitti umhverfisráðherrann á fimmtudag og kynnti málið fyrir henni. Það verður gaman að sjá útkomuna,“ segir Jeffrey Smith að lokum. Hann mun halda fyrirlestur um efnið á Grand hóteli í Reykjavík á þriðjudaginn klukkan 16.30. Vilja skipta náttúrunni út BARÁTTUMAÐUR Jeffrey Smith ferðast um heiminn og heldur fyrirlestra gegn erfðabreyttum matvælum. Hann hefur skrifað metsölubækur um efnið. FRÉTTABLAÐIÐ/ANTON Jeffrey Smith telur að stjórnvöld ættu að banna sölu á erfðabreyttum matvælum. Hann telur ekki líklegt að íslensk stjórnvöld taki það skref; allt of mikið sé flutt inn af matvælum frá Bandaríkjunum til þess. Hann vonast hins vegar til að matvælin verði merkt. „Þá er boltinn hjá neytendum. Upplýstir neytendur velja ekki erfðabreytt matvæli. Og neytendur hafa sýnt að þeir geta ráðið ferðinni. Þetta er of mikil vægt mál til að láta stjórnmálamennina eina um það. Ef ekkert er að gert getur framleiðslan breytt til frambúðar erfðapotti náttúrunnar.“ ➜ BOLTINN ER HJÁ NEYTENDUM Erfðabreytt matvæli verða æ algengari. Bandaríski vísinda- maðurinn Jeffrey Smith varar mjög við þeim og telur rannsóknir sýna að þau geti verið mann- inum skaðleg. Hann sagði Kolbeini Óttarssyni Proppé frá hættum erfðabreytinga og bar- áttunni gegn þeim. Málið er að við höfum ekki hugmynd um þær afleið- ingar sem erðabreytingarnar gera. Þegar breyttu geni er skotið inn í frumur geta allt að tvö til fjögur prósent DNA þeirra breyst. Þetta eru ófyrirséðar stökkbreytingar sem við vitum ekkert hvaða afleiðingar hafa. Þórunn Sveinbjarnardóttir umhverfis- ráðherra hitti Jeffrey Smith að máli. Hún segist persónulega vera á því að neytendur eigi að hafa val um hvað þeir kaupa. Matvælamál heyra undir landbúnaðarráðuneytið frá og með síðustu áramótum. „Þetta er ekki inni á borði ráðuneytisins og hefur ekki verið rætt í ríkisstjórn. Ég sjálf er á því að mikilvægt sé að neytendur viti hvað þeir eru að kaupa og hafi þannig val. Hvað varðar erfðatæknina þá er ég á því að best fari á því að menn fikti sem minnst í náttúrunni.“ ÞÓRUNN SVEINBJARNARDÓTTIR ➜ VILL MERKINGAR Á MATVÆLI

x

Fréttablaðið

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Fréttablaðið
https://timarit.is/publication/108

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.