Tíminn - 14.08.1982, Blaðsíða 7

fylla inn í heildarmyndina. Pennan
kjarna minnist Björn Bjarnason ekki á.
Þungamiðja á röngum stað
Ekki fæ ég heldur skilið, hvernig
Björn Bjarnason getur lesið það út úr
bókinni, að þungamiðja hennar sé að
sanna, að samkomulagið um 12 mílurn-
ar frá í mars 1961 hafi verið nauðungar-
samningur. Um þetta mál er fjallað í
niðurlagi 4. kafla (bls. 99-108) og þar
eru, eftir því sem ég best veit, birt í
fyrsta sinn bréf breska utanríkisráðherr-
ans, Lord Home, til Guðmundar í.
Guðmundssonar, utanríkisráðherra,
frá 21. desember 1960og 27. janúar 1961
(bls. 101-102). í>að þarf ekki frekari
vitnanna við en þessi bréf til að sanna
fullri sönnun, að samningurinn í mars
1961 var gerður við aðstæður hótana
Breta um frekari ofbeldisaðgerðir á
íslandsmiðum. Að þjóðarrétti eru samn-
ingar gerðir við slíkar aðstæður nauð-
ungarsamningar og ógildir.
Ég tel það mikinn skaða, að þessi bréf
skildu ekki hafa verið send Alþjóðadóm-
inum, þegar Bretar og Vestur-Þjóðverj-
ar kærðu brot okkar á samningunum frá
1961 vegna útfærslunnar í 50 mílurnar
1972. Það var hins vegar, illu heilli, ekki
hafa í frammi andlitslyftingu eða
fegrun á einum stjómmálaflokki eða
öðrum né heldur að gera lítið úr
frumkvæði annarra. Leiðarljósið var
aðeins að hið sanna og rétta kæmi fram.
Finnist Birni minna bera þar á Sjálfstæð-
isflokknum en Framsóknarflokknum í
forystuhlutverki þá er það hans mat á
staðreyndunum, sem settar eru fram og
studdar sönnunum með tilvitnun í traust
heimildargögn, aðgengilegum öllum ís-
lendingum.
Nokkrar staðreyndir um
frumkvæði í
landhelgismálinu
Ég ætla ekki að blanda mér í
deilur íslensku stjómmálaflokkanna og
málgagna þeirra um ágæti hvers þeirra
um sig í sambandi við frumkvæði við
undirbúning og útfærslu íslensku fisk-
veiðilögsögunnar. Hins vegar gefur
Björn Bjarnason tilefni til þess að ég
reki nokkrar staðreyndir í því sam-
bandi. Hann segir t.d. að það sé nýmæli
að sjá, að það megi rekja til Skúla heitins
Guðmundssonar, alþingismanns Fram-
sóknarflokksins, að samningnum milli
Dana og Breta frá 1901 skyldi sagt upp,
Lúðvík Jósefsson í embætti sjávarút-
vegsráðherra sem færði fiskveiðilögsög-
unæ út í 50 mílur 1972, eftir að kosið
hafði verið m.a. á milli stefnu viðreisnar-
stjórnarinnar í landhelgismálinu og
þeirra flokka, sem síðar stóðu að
ríkisstjóm Ólafs Jóhannessonar. Um þá
útfærslu náðist fyrir atbeina Ólafs
Jóhannessonar full samstaða á Alþingi
15. febrúar 1972 þrátt fyrir harða
stjórnarandstöðu Sjálfstæðisflokksins
og oft ógætileg skrif Morgunblaðsins.
Hitt er líka staðreynd, að 50 mílna og
200 mílna útfærslan tengjast á vissan
hátt í aðgerðum ríkisstjómar Ólafs
Jóhannessonar, sem 13. maí 1974 gerði
þá breytingu á landgrunnslögunum að
inn í þau var bætt ákvæði um 200 mílna
landgrunnsmörk.
Staðreynd er það líka, að það var
ríkisstjóm Geirs Hallgrímssonar, sem
færði út fiskveiðilögsöguna í 200 mílur í
október 1975 en í þeirri ríkisstjórn sátu
m.a. Ólafur Jóhanncsson og Einar
Ágústsson, þáverandi formaður og
varaformaður Framsóknarflokksins.
Ég get ekki skilið hvers vegna
staðreyndir af þessu tagi virðast ergja
Björn Bjarnason.
Hver sem á heiðarlegan hátt vill rekja
framvindu landhelgismálsins getur ekki
málaflokkar hafa átt á þessu sviði.
í fjórða lagi og að loknum öllum
nauðsynlegum athugunum móta stjórn-
málamennimir stefnuna í málinu eins og
Hermann Jónasson og Skúli Guðmunds-
son gerðu, og leggja til við flokk sinn
eða flokksþing þeirra, að þeir samþykki
stefnuályktun um málið, í þessu tilfelli
uppsögn landhelgissamninganna frá
1901 og útfærslu fiskveiðilögsögunnar.
í fimmta lagi, er málið tekið
upp með tillöguflutningi á Alþingi og
síðar, við stjórnarmyndun, er samið um
að málið sé tekið inn í stefnu ríkis-
stjórnarinnar og stefnunni hmndið í
framkvæmd.
Stjómmálamennirnir voru í þessu
sambandi fyrst og fremst að hugsa um
íslenska hagsmunagæslu í mikilvægu
máli. Þeir vora beint ábyrgir fyrir orð
sín og gerðir gagnvart kjósendum
sínum, flokki sínum, almenningsálitinu
í kjördæmum þeirra og gagnvart
þjóðinni í heild. Ef málið var gott og vel
á því haldið mætti ætla að fylgisaukning
yrði afleiðing aðgerðanna, ef lélegt og
illa á því haldið, þá fylgisrýrnun.
En jafnframt þessari framvindu við
lýðræðislega stefnumótun kom að því,
að ríkisstjórn sú, sem tók endanlega
ákvörðun um uppsögn samninganna og
útfærslu fiskveiðilögsögunnar, yrði
ábyrg fyrir aðgerðir sínar gagnvart þeim
erlendu ríkisstjórnum, sem töldu hags-
muni sína skerta við þessar aðgerðir. Þar
kom inn hlutur embættismanna og sér-
fræðinga eins og t.d. Hans G. Andersen
og fleiri, að taka ásamt öðrum þátt í
ÞORSKASTRÍMN 0G
ÞRÓUN HAFRÉTTARINS
eftir dr. Hannes Jónsson, sendiherra
gert. Eigi að síður getur hvaða
þjóðréttarfræðingur sem er sannfærst
um, að samningarnir frá í mars 1961
voru nauðungarsamningar með því að
lesa framangreind bréf frá breska
utanríkisráðherranum til íslenska utan-
ríkisráðherrans.
Væri það hins vegar þungamiðja
bókarinnar að sanna, að samningarnir
væra nauðungarsamningar mundi ég
hafa eytt í það meira rúmi en raun ber
vitni. Það er t.d. ekki minnst á málið
sérstaklega í heildarniðurstöðum verks-
ins, þar sem þó er drepið á lausn 12
mílna deilunnar 1961 (bls. 201). Aug-
ljóst er að mat Björns Bjarnasonar á
aðalviðfangsefni verksins er brenglað.
Hann finnur þungamiðjuna á röngum
stað. Hverjum glöggum lesanda með
ópólitísk gleraugu má Ijóst vera, að
umfjöllunin um nauðungarsamningana
frá 1961 er aðeins einn þáttur í að rekja
framvindu og endalok einnar deilunnar
af fjóram en er engin þungamiðja
heildarverksins.
Með þessu er ég ekki að gera lítið úr
umfjölluninni um samningana frá 1961
(bls. 99-108). Síður en svo. En þeir
samningar era aðeins einn þáttur í
greiningu á framvindu málsins, sem ég
hef lýst hér að framan.
Pólitískur en ekki
vísindalegur áhugi
Svo virðist sem Björn Bjarnason hafi
þröngan flokkspólitískan fremur en
vísindalegan áhuga á bókinni Vinir í
átökum. Honum finnst hlutur fram-
sóknarmanna í framvindu landhelgis-
mála íslendinga of mikill. Jafnframt
finnst honum of lítið gert úr framlagi
kollega míns, Hans G. Andersen,
þjóðréttarfræðings og sendiherra í
Washington, og gert minna úr hans
hlut í landhelgisbaráttunni en íslenskur
lesandi eigi almennt að venjast. Á sama
hátt virðist honum „uppákoman í
Moskvu" 16. febrúar 1976 ekki í
samhengi við stjórnmálaslitin við Breta
þrem dögum síðar.
Ástæðulaust er að deila um sögulegar
staðreyndir framvindu landhelgisdeiln-
anna, undanfara þeirra og endalok.
Það liggur allt skilmerkilega fyrir í
handbærum skjölum og gögnum, heim-
ildum sem dyggilega er vitnað til í
bókinni sjálfri.
Ég get líka fullvissað Bjöm Bjamason
um, að ég hafði við samningu doktorsrit-
gerðarinnar ekki minnsta áhuga á að
en það var forsenda útfærslu fiskveiði-
lögsögunnar í 4 mílur 1952.
Fyrir þessu iiggja þó skjalfestar
sannanir og heimildir, svo sem tíðindi af
flokksþingi Framsóknarflokksins, sem
haldið var dagana 24. nóvember til 4.
desember 1946 og fréttir af því í
dagblaðinu Tíminn. Á því þingi lögðu
þeir Hermann Jónasson og Skúli
Guðmundsson til, að flokkurinn beitti
sér fyrir því, að landhelgissamningnum
milli Danmerkur og Bretlands frá 24.
júní 1901 yrði sagt upp þegar í stað og að
undirbúin yrði löggjöf til þess að færa
landhelgina verulega út. Þetta ereinföld
staðreynd.
Fyrir því er líka glögg heimild í
Alþingistíðindum frá 1946, að þeir
félagar, Hermann og Skúli, fylgdu eftir
ályktun flokksþingsins með því að bera
fram tillögu á Alþingi sama efnis. Aðrir
flokkar höfðu ekki gert þetta fyrr.
Ríkisstjórn Ólafs Thors lýsti því hins
vegar yfir, að hún teldi ekki tímabært
að gera ályktun um málið að svo komnu,
þar sem að hún væri að vinna að
undirbúningi þess. í bókinni er bent á
það (bls. 55), að sannleiksgildi þessarar
fullyrðingar ríkisstjórnarinnar hafi kom-
ið í ljós þegar ríkisstjórnin hafi beitt sér
fyrir samþykki landgrannslaganna, sem
gefin voru út 5. apríl 1948, og þegar hún
á árinu 1949 beitti sér fyrir uppsögn
samningsins frá 1901 án þess að tillaga
þeirra Hermanns og Skúla hefði komið
til atkvæða í þinginu. Þetta eru einfaldar
og augljósar staðreyndir, sem ég get
ekki séð hvernig Björn þarf að gera úr
pólitískt þrætuepli milli Framsóknar- og
Sjálfstæðismanna.
Hitt er svo líka staðreynd, að þegar
þetta hvort tveggja gerðist hafði verið
skipt um stjórn. Ráðuneyti Stefáns
Jóhanns Stefánssonar var myndað
4/2/1947 með þátttöku Framsóknar-
flokksins, Sjálfstæðisflokks og Alþýðu-
flokks.
Hitt er líka ljóst að það var ráðuneyti
Steingríms Steinþórssonar, sem færði
fiskveiðilögsöguna út í 4 mílur 1952.
Ennfremur er það staðreynd, að það
var ráðuneyti Hermanns Jónassonar,
sem færði út fiskveiðilögsöguna í 12
mílur, en Lúðvík Jósefsson var þá
sjávarútvegsráðherra. Átti ráðuneytið
þá við að stríða mjög harða stjórnarand-
stöðu Sjálfstæðisflokksins, svo sem skrif
Morgunblaðsinsfrá þessum tíma sanna.
Ekki er heldur hægt að komast fram
hjá þeirri staðreynd, að það var
ráðuneyti Ólafs Jóhannessonar með
hlaupið yfir þessar staðreyndir. Stað-
reyndaupptalning af þessu tagi er í sjálfu
sér ópólitísk.
Stefnumótun í utanríkis-
málum við lýðræðislegar
aðstæður
Erfitt er að átta sig á hvers
vegna Björn Bjarnason heldur því fram
að ég geri minna úr hlut Hans G.
Andersen í landhelgisbaráttunni en
íslenskur lesandi á almennt að venjast.
Staðreyndin er hins vegar sú, að hlutur
Hans G. Andersen sem þjóðréttarfræð-
ings utanríkisráðuneytisins og ráðgjafa
ríkisstjórnarinnar í landhelgismálinu
kemur mjög greinilega fram í bókinni.
Auk textans sjálfs þarf ekki annað
en að vitna til atriðisorðaskrár og
heimildaskrár verksins til að sanna þetta.
Á hinn bóginn mega menn ekki gera
því skóna, að embættismenn ríkisins séu
eða eigi að vera annað en ráðgjafar
ríkisstjórna og framkvæmi vilja þeirra.
Stefnumótun í mikilvægum utanríkis-
málum er ekki þeirra vettvangur, heldur
aðeins ráðgjöf.
Við lýðræðislegar aðstæður fer stefnu-
mótun ríkis í mikilvægu utanríkismáli
eins og landhelgismálinu fram með
þeim hætti að stjórnmálamenn taka fyrst
eftir þörf aðgerða í þágu þjóðarhags-
muna, í þessu sambandi þörfinni fyrir
verndarráðstafanir fiskistofna og fyrir
forréttindi' strandríkisins til þeirra
efnahagslegu gæða, sem era í sjónum
umhverfis það.
í öðru lagi meta stjórnmálamennirnir
möguleikana á því að ná fram þeim
markmiðum, sem þörfin kallar á, þ.e. í
þessu tilfelli uppsögn landhelgissamn-
ingsins frá 1901 og útfærsla landhelginn-
ar. Jafnframt meta þeir hættuþáttinn
vegna hagsmuna annarra ríkja, mögu-
leika þeirra til mótmælaaðgerða og til
að hindra framgang málsins.
í þriðja lagi meta stjórnmálamennirn-
ir möguleika ríkisins til að ná markmið-
unum skref fyrir skref með því að afla
upplýsinga um allar aðstæður, m.a.
ákvæði alþjóðalaga, fylgi annarra ríkja
við nauðsynlegar aðgerðir, og í þessu
tilfelli möguleika íslensku landhelgis-
gæslunnar til þess að verja nýja
landhelgi.
Á öllum þessum þremur stigum er að
sjálfsögðu mikilvægt fyrir stjómmála-
menn að hafa sér til ráðuneytis færastu
sérfræðinga sem allir íslenskir stjórn-
samningaviðræðum við fulltrúa annarra
ríkja um málið. - Það starf er
annars eðlis en lýðræðisleg stcfnumótun
í mikilvægu utanríkismáii.
Með allt þetta í huga þarf engan að
undra að við greiningu stefnumótunar í
mikilvægu hagsmunamáli eins og land-
helgismálinu sé hin pólitíska ákvarðana-
taka í brennipunkti, en minna beri á
þeim, sem þar koma formlega ekki
nærri, þ.e. embættismönnum, sem
koma síðar inn í starfið.
Gagnrýnin á
Gilchrist
Björn Bjarnason heldur því fram, að
ég komist oft í baráttuskap í ritgerðinni
og sjáist þá ekki fyrir í dómum um
menn og málefni. Nefnir hann þar sem
dæmi gagnrýni mína á Sir Andrew
Gilchrist, sem var sendiherra Breta í
Reykjavík við upphaf 12 mílna deilunn-
ar.
Þetta finnst mér vægast sagt skrítið
mat. Á Gilchrist er minnst á tveimur
stöðum í bókinni, bls. 91 og 99. Setn-
ingarnar um hann era báðar fremur
stuttar. Rétt er því að láta þær tala
sjálfar til þess að sanna mistúlkun
Björns. Á bls. 91 segir svo:
„Ein möguleg ástæða fyrir því að
Bretar sendu flotann til íslands var sú,
að sendiherra þeirra á íslandi, Andrew
Gilchrist, gerði sér ljóst, að það
hafði verið ágreiningur innan íslensku
ríkisstjórnarinnar um útfærsluna, og
hann trúði því einnig vegna áróðurs T
dagblöðunum, aðallega Morgunblað-
inu, að stjórnarandstaðan væri, þar til í
maílok 1958, gegn útfærslunni án þess
að til kæmi samkomulag við NATO
ríkin. Augljóslega greindi hann á-
standið ranglega og sendi villandi
skýrslur til London um þetta atriði,
vegna þess að eftir að lokaákvörðunin
hafði verið tekin var engin spurning um
að nokkur stjómmálaflokkur styddi
ekki nýju 12 mílna mörkin. Breska
stjórnin gerði sér grein fyrir villunni á
sínum tíma og hr. Gilchrist var fluttur
sem aðalræðismaður til Chicago."
Og á bls. 99 segir svo um Gilchrist:
„í september 1960 funduðu þeir á
fslandi Ólafur Thors, forsætisráðherra,
og breski forsætisráðherra íhaldsflokks-
ins, Harold Macmillan. Þessi fund-
ur virðist hafa verið mikilvægur til að
skapa skilning bresku stjórnarinnar í
fiskiveiðideilunni, vegna þess að nokkra
eftir þann fund sagði hr. Macmillan
íslenska sendiherranum í London, dr.
Kristni Guðmundssyni: „Mér hefur
verið skýrt rangt frá. Ég hef verið
blekktur." Ástæðan fyrir þessari athuga-
semd var, að hann hafði gert sér grein
fyrir því í samtölunum við Ólaf
Thors, að ríkisstjórn hans hafði fengið
villandi upplýsingar frá breska sendi-
herranum á íslandi, Andrew Gilchrist,
látin trúa því að Sjálfstæðisflokk-
urinn (sem Ólafur Thors var foringi
fyrir) væri gegn útfærslu lögsögunnar í
12 mílur.“
Þá er allt talið, sem um Andrew
Gilchrist stendur í bókinni. Hvað
réttlætir þá að Björn noti þessar
sannsögulegu frásagnir sem forsendur
ályktunar um að ég sjáist ekki fyrir í
dómum um menn og málefni og
efnistökin í bókinni séu einhliða? Ef
nokkur er dómharður um Gilchrist í
frásögninni þá er það Macmillan, sem
fylgdi dómhörku sinni eftir með því að
láta lækka Gilchrist um tvö stig í
utanríkisþjónustunni, þ.e. flytja hann úr
ambassadorsstöðu í aðalræðismanns-
stöðu. Þarna er líka sennilegasta
skýringin á því hversu ósæmilega
Gilchrist talar um Ólaf Thors í bók sinni
„Þorskastríð og hvernig á að tapa
þeim“, (sjá t.d. bls. 70, 155 og 156).
Landgrunnslögin frá 1948
Það er mikill misskilningur hjá Birni
að halda, að ábending um að land-
grunnslögin frá 1948 hafi ekki verið
frumleg heidur svipi mjög til Truman-
yfirlýsingarinnar um fiskiveiðar með
ströndum fram frá 28/9/1945, feli í sér
dóm um það, að landgrunnslögin hafi
ekki verið mikilvæg. Þvert á móti kemur
greinilega fram í bók minni að allar
útfærslurnar - 4,12,50 og 200 mílurnar
- hafi verið gerðar á grandvelli þeirra.
Þjóðréttarfræðingar leita einmitt að
traustum fordæmum þegar þeir móta
aðgerðir er snerta ákvæði alþjóðalaga.
Truman-yfirlýsingin hafði verið í gildi í
sem næst 3 ár, þegar landgrunnslögin
voru gefin út. Enginn hafði mótmælt
þeim. Þarna var því traustur grannur að
byggja á og það var gert, góðu heilli, svo
sem hver sem er getur séð með
textasamanburði. Traman-yfirlýsinguna
er m.a. að finna á bls. 28-30 í bók minni
„The Evolving Limit og Coastal Juris-
diction“ en landgrannlögin á bls. 33-34
í sömu bók, sem gefin var út af
ríkisstjórn íslands í júní 1974.
Lokaorð
Ég hef skrifað þessar athugasemdir
fyrir lesendur Morgunblaðsins til þess að
þeir hafi réttari mynd af styttu ensku
útgáfu doktorsritgerðar minnar en
Björn Bjamason gaf þeim. í sjálfu sér
skiptir engu fyrir mig hvert mat
íslenskur blaðamaður, sem skrifar um
utanríkismál við erfið skilyrði, leggur á
bókina. Ritgerðin var sjálf metin af
færustu prófessorum við Vínarháskóla,
einum í alþjóðalögum, öðram í stjóm-
málafræðum og þeim þriðja í hagfræði.
Þeirra mat var ótvírætt. Eintak af
framgerð ritgerðarinnar á þýsku er til á
Landsbókasafninu. Henni fylgir umsögn
prófnefndar. Geta þeir sem vilja skoðað
hvort tveggja þar. Einnig mun hægt að
fá ensku útgáfuna hjá einhverjum
bóksala í Reykjavík. Ég mun því ekki
taka þátt í frekari umræðu um bókina
heldur aðeins vísa lesendum á að kynna
sér sjálfir frumgögnin.