Tíminn - 13.12.1983, Blaðsíða 12

ÞRIÐJUDAGUR 13. DESEMBER 1983
ÞRIÐJUDAGUR 13. DESEMBER 1983

Fimm hundrnð ár síðan ítalski meistarinn Rafael fæddist:
99Voldugar myndir, dýrlegri en allt það
sem heiðinni Rom tókst að skapa”
■ Rafael, er fæddur 6. apríl 1483 í
bænum Urbino á Mið-Ítalíu. Faðir hans
var, auk þess að vera kaupmaður, skáld
og listmálari. Hjá föður sínum mun
Rafael hafa fengið fyrstu tilsögn í mál-
aralistinni. Bærinn Urbino var á þeim
tíma þekktur vegna listamanna, sem þar
höfðu alist upp. Það hefur verið um
hann sagt að fáir bæir í veröldinni væru
jafn vel í sveit komnir, til að opna augu
ungra listamanna fyrir dásemdum feg-
urðarinnar. Bærinn stendur í hæðar-
drögum, þaðan sem sér yfir frjósama
dali milli hárra fjalla, er teygja toppana
til himins og brenna sérstæðri litadýrð
við sólarlag. Lengst í fjarska er logblátt
Adríahafið. Bærinn sjálfur var í bygging-
arstíl einn af fegurstu bæjum Renisance-
tímans. Eldri Santio var ríkur maður.
Var það syni hans mikið happ, því að 11
ára missir hann föður sinn og tveim árum
áður hafði móðir hans andast. Þrátt fyrir
það áhyggjuleysi sem hann, vegna
arfsins, gat haft um fjárhagslega afkomu
sína, hefir þessi missir hlotið að skilja
djúp sorgarmörk eftir í jafn viðkvæmri
barnssál og Rafael var. Frændi hans
tekur að sér að ala hann upp. Þegar hann
er svo 16 ára gamall, árið 1499, yfirgefur
hann fæðingarbæ sinn og flyst til Perugia
í héraðinu Umbriu. I Perugia starfaði
Perugino, einn af frægustu málurum
Ítalíu á þeim tíma. Rafael verður nem-
andi hans. í þrjú ár nýtur hann kennslu
þessa listamanns og tileinkar sér kunn-
áttu hans. En árið 1504 var ár hinna
mestu umskipta í ævi hans. Þá kemur
hann til Flórens. Hún var ein höfuðmið-
stöð Renisancestefnunnar. Þar var Le-
onardo da Vinci, hinn fjölhæfi listamað-
ur. Enginn var honum gáfaðari og snjall-
ari, né betri hæfileikum búinn og enginn
hefur lagt meir af mörkum til að móta
hugsjónir þær, sem Renisansistefnan
byggðist á. í Flórens, bæ blómanna,
voru þeir þá einnig staddir Michael
Angelo, 29 að aldri, Fra Bartolomeo og
byggingarmeistarinn Baccio d’Agnolo.
Michael Angelo er þá lærisveinn eins og
Rafael. Frá Bartolomeo var heitttrúar-
maður, lærisveinn Savonorola, einn
helsti frumkvöðull þess að árið 1497 _er
gerður bálköstur úr forngrískum og
rómverskum bókum, höggmyndum og
málverkum, sem fyrir fundust í borginni.
Þegar hann hafði þannig brennt og
grafið anda heiðninnar, gerðist hann
Domenicusarmunkur og eyddi því, sem
eftir var ævinnar við bænagerðir og að
mála heilaga menn og konunga. Vinátta
hans og Rafaels helst til dauða Fra
Bartolomeos, árjð 1517. Byggingameist-
arinn Baccio d’Agnolo var alger and-
stæða hans; hann var hinn mikli heims-
maður. Vinnustofa hans var staðurinn
þar sem saman safnaðist viska og vís-
dómur Flórensborgar. Þar voru lista-
menn, skáld, heimspekingar og vísinda-
menn heimagangar. í þeim hóp kunni
Rafael vel við sig. Þar hóf andi hans sig
til flugs í fjörugum samræðum og sjón-
deildarhringur hans víkkaði. Rafael var
líka maður sem hlaut að vekja athygli:
Hið barnalega andlít hans og hin djúp-
dökku augu. Þegar bros lék um varir
hans, átti hann það til að svara aðdáend-
um sínum með nöpru háði, sem aldrei
missti marks. í Flórens kynntist hann
einnig aðalsmönnum og verslunar-
mönnum Ítalíu, ævintýramönnunum,
sem töldu manndráp og gripdeildir sjálf-
sagðan hlut. En Rafael voru þeir vernd-
arar, næstum föðurlegir unnendur, þeir
heiðruðu hann með boðum og fylltu
pyngju hans gulli og loks vöktu þeir
athygli sjálfs páfans, Júlíusar II á þessum
unga listamanni.
Sumarið 1508 kemur Rafael til páfa-
stóls Júlíusar II. Páfi þessi var meir
veraldlegur höfðingi en andlegur. Á
bókmenntir bar hann ekkert skyn. „Því
gefur þú mér bók“, sagði hann við
Michael Angelo. „Ég er hermaður,
gefðu mér sverð“. Áhugi hans fyrir
listum var einungis sprottinn af metnað-
argirnd hans. Hann vildi láta listamenn-
ina auglýsa mátt sinn og veldi. Hann
hafði þá að leiksoppum, lét þá vinna þau
verk sem hæfileikar þeirra og kunnátta
framast megnaði.
Júlíus II. hafði haft fyrireinkaherbergi
stofu þá er Alexander Borgia hafði látið
skreyta. En 26. nóvember 1507 lýsti
hann því yfir, að sér væri ómögulegt að
dvelja í þeim húsakynnum, þar sem
myndlistin minnti sig stöðugt á hinn
mjög svo hataða fyrirrennara. Hann
valdi sér því til íbúðar herbergi Nikulás-
ar páfa IV., sem síðar urðu hinar frægu
Stönzur.
í þessum herbergjum voru hálfgerð
verk hinna frægustu málara 15. aldar,
sem nú lágu undir skemmdum. Til þess
að Ijúka þeim kallar páfi málara sína til
starfs, og í þann hóp bætist Rafael. En í
stað þess að beita hann sömu brögðum
og þá, varð Rafael brátt uppáhald
páfans, sakir yfirburða sinna. Það virðist
hafa verið sérstakur hæfileiki Rafaels að
vinna sér vináttu og traust. Andspænis
hógværð og tign þessa unga manns, gat
éngin ruddamennska staðist. Páfinn tók
sérstaka tryggð við Rafael og ekki leið á
löngu áður en keppinautar hans hurfu af
sjónarsviðinu, einn eftir annan, og loks
urðu þeir eftir í þjónustu hans Rafael,
Michael Angelo og Bramanthe. Þessir
þrír risar Renisansitímans takast nú á
hendur að gera heiminn þremur undrum
auðugri. Michael Angelo gerir uppdrátt
að minnismerki Júlíusar II. Bramanthe
gerir áætlun um endurreisn Péturskirkj-
unnar og Rafael verður einn eftir við
skreytingar á herbergjum páfans. Til að
skapa honum víðara verksvið, lætur
páfinn höggva niður þau verk, sem hann
áður hafði skipað að ljúka við og lætur
Rafael eftir að skapða ný.
Frægust þessa eru skreytingarnar í
Stanza della Segnatura (þ.e. herbergið
þar sem páfi undirritaði skjöl páfadóms-
ins). Þeirri skreytingu var lokið 1511, og
var hún glæsilegasti sigur Rafaels. Páfinn
gefur Rafael strax skipun um að skreyta
næsta herbergi við og ónýtir að nýju þau
listaverk er þar voru fyrir, til þess að gefa
myndum Rafaels rúm. Þetta herbergi
var svokallað Stanza d’Elidoro (þ.e.
herbergi Heliodorusar, en út af sögunni
um musterisræningjann Heliodorus er
ein aðalmynd þessa herbergis gerð).
Árið 1513verðapáfaskipti. Júlíuspáfi
II. deyr en Leo X. tekur við. Leo páfi
var í eðli st'nu listunnandi, ekki vegna
metnaðargirndar, sem Júlíus II. heldur
vegna listarinnar sjálfrar. Hann var
sonur Lorenzo Magnificent, þess, sem
áður hefur verið getið í sambandi við
Botticelli og var einn þeirra sem drengi-
legast studdi Michael Angelo. Leo X.
var vel menntaður maður og aðdáandi
bókmennta og lista. Menn væntu því nýs
tíma. En hið stríðandi andrúmsloft, er
stefna Júlíusar II. hafði skapað (ecclesia
militati: hin stríðandi kirkja í verald-
legum skilningi þess orðs) var of sterk,
til þess að við yrði snúið. Því lét hann sér
nægja að halda spönn lengra á þeirri
braut er Júlíus annar hafði farið: að gera
kirkjuna að veraldlegu stórveldi, og í
því fylgir hann stefnu fyrirrennara síns,
að listin varð honum eitt af vopnunum
til þess. Á meðal listamanna Leo X.
mætum við því þeim sömu mönnum,
sem áður höfðu starfað fyrir Júlíus II.,
þeim Rafael, Michael Angelo og Bram-
anthe. Bramanthe deyr 1514 og þá
gengur Rafael inn í verk hans, til að
ljúka Péturskirkjunni og þegar Michael
Angelo fer í erindum páfans til Rórens
1516, fellur öll yfirumsjón með bygg-
ingum páfastólsins á herðar hins unga
Rafaels.
Rafael lauk skreytingu annarrar
Stönzunnar 1514 og byrjar þegar á hinni
þriðju, Stanza della Incendio, sem hann
hafði lokið við 1517.
Leo X. hafði mikinn áhuga fyrir
fornleyfarannsóknum og á þessum tíma
var mikið unnið við að grafa í rústir
hinna gömlu föllnu Rómar. Rafael fylgd-
ist vel með athugunum þessum og 1515
varð hann yfirumsjónarmaður þeirra, en
eftir niðurstöðum rannsóknanna gerði
hann uppdrátt af Róm eins og hún
myndi hafa verið á dögum rómverska
ríkisins. Rafael hagnýtti sér hverjum
betur þá þekkingu á sviði fornaldarlistar-
innar, sem þar fékkst og sótti þangað
þrótt til þeirrar baráttu er þeir undir
niðri háðu, hann og Michael Angelo,
sterkasti persónuleiki þessa tímabils.
Áður en Rafael hafði að fullu lokið
við þriðju stönzuna, var hann kvaddur
til að gera frummyndir fyrir veggteppi,
sem páfinn hafði í hyggju að láta vefa og
skreyta með sixtinsku kapelluna. Myndir
þessar voru alls 10 og eftir þeim voru
teppin síðan ofin í Niðurlöndum. Verki
þessu var að- fullu lokið 1519 og þau
hengd upp í fyrsta sinn 26. desember þ.
á. 1518 tók hann til við skreytingu Sala
di Constantiono (salur Konstantínusar,
sem hann aldrei lauk við sjálfur heldur
lærisveinn hans Romano 1524.
Jafnhliða því geysilega starfi sem nú
hefur verið nefnt, yfirumsjón með bygg-
ingum Péturskirkjunnar og óteljandi
skreytingum kirkna og kapellna, hafði
hann einnig með höndum byggingar og
skreytingar í höllum stórauðugra fjár-
málamanna. Einn þeirra var Agostino
Chigi og eru margar frægustu myndir
Rafaels í höll hans Villa Farnesia eins og
t.d. Sigurför Galatheu og Sagan af
Amor og Psyche og eru þær myndir
gerðar eftir frásögn Inciusar Apeleiusar.
En þessi margvíslegu störf uxu Rafael
yfir höfuð og til þess að geta komist yfir
það, sem af honum var krafizt varð hann
að taka í vinnu fjölda lærisveina, málara,
sem jafnframt urðu að spila upp á eigin
spýtur og grípa inn í verk meistarans. í
mörgum myndum eru greinileg merki
þessa og margar misfellur, sem Rafael
hafa verið eignaðar í verkum hans, eiga
vafalaust rætur sínar þar.
Rafael var líka maður síns tíma.
Einkenni yfirstéttarinnar, þess fólks, er
hann mest átti mök við, var keppnin eftir
að yfirganga hvern annan í veizluhöld-
um, klæðaburði og öðrum íburði.
Gott dæmi upp á þennan tíma er saga
sú, er sögð er um fyrrnefndan Agostino
Chigi. Hann hafði boðið til veizlu fjölda
manns. Var borðbúnaður allur úr silfri.
Jafnóðum og veizlugestirnir höfðu lokið
af diskunum skipaði húsbóndinn að
fleygja þeim í ána Tiber sem þar rann
rétt hjá. Öllum virtist þetta óhemju
eyðsla og íburður. En Chigi hafði séð
ráð við því að láta ekki borðbúnaðinn
ganga sér úr greipum. Niðri í ánni hafði
hann komið fyrir netum og þegar gestirn-
ir voru farnir dró hann þau upp með
silfrinu í. Rafael var einn eftirsóttasti
veizlugestur borgarinnar, sakir andríkis
síns og glæsibrags. Hann var hrókur alls
fagnaðar, hvar sem hann fór, og ungir
menn flykktust að honum.
Saga er til um það, að eitt sinn hafi
Michael Angelo mætt honum í hópi
ungra manna og virst hann láta full
mikið. „Þú gengur um göturnar fylktu
iiði eins og herforingi", hafði hann sagt.
En Rafael varð ekki seinn til svars: „En
þú gengur einn eins og böðullinn“. Enn
gleggra dæmi um meistaralegt tilsvar er
þessi skrítla: Tveir kardínálar voru að
finna að einni af myndum hans. Þeim
þótti höfuð postulanna Péturs og Páls
vera máluð nokkuð rauð. „Viljandi gert.
herrar mínir", svaraði Rafael. „Þeii
roðna á himnum, þegar þeir sjá hvílíkir
menn það eru, sem stjórna kirkju
þeirra“.
En í hópi kvenna átti Rafael þó
mestum vinsældum að fagna. Hann leit
þær ekki með heimspekilegri ró, sem
sagan segir að Leonardo og Michael
Angelo hafi gert. Hann elskaði þær af
öllum mætti hugar síns, og um það eru
til ótal sögur, - ekki hneykslissögur um
óleyfilegt ástarbrall, heldur sögur um
ungan mann, sem til þess telur sig
fæddan að njóta lífsins og dáði kvenleg-
an yndisþokka - því meira, sem fegurð-
artilfinning hans var næmari en annarra
manna. Hitt er svo aftur jafn víst, að frá
sjónarhóli listarinnar, sem slíkrar, var
Michael Angelo, sem lokar sig inni í
Sixtinsku kapellunni og fjarlægir sig öllu
því sem truflun gæti valdið, sterkari
persónuleiki en Rafael, sem heldur kaus
samtal við fagra stúlku en að sökkva sér
niður í list sína, ef um slíkt væri að velja,
og ur.ðu vinir hans oft að skerast í leikinn
og fjarlægja hið kvenlega áhrifavald.
Það má segja með nokkrum sanni að
tvær andstæður hafi togast á um Rafael:
heimurinn með öllum sínum lystisemdum
og listin. Og ef satt skal segja mun hvað
um sig hafa krafizt of mikils af honum.
Á hátindi frægðar sinnar, árið 1520,
þegar hann er að vinna að myndinni
„Ummyndunin" - hann lauk aldrei þeirri
mynd -, fékk hann skyndilegt áfall.
Ofþreytu er um kennt. Hinn fyrsta apríl
gekk hann til vinnu með fullu fjöri. 6.
apríl er hann dáinn. Hann dó á afmælis-
degi sínum 37 ára gamall. Meðan hann
lá banaleguna hafði síðustu myndinni,
sem hann vann að verið komið fyrir við
rúm hans. Hún var tákn forlaganna,
forlaga alls sem lifir: líf - dauði -
ummyndun.
List Rafaels
Michael Angelo hefur sagt og þá að
því er álitið er átt við hinn bráðgera vin
sinn, Rafael: „Fallegar myndir hafa
trúarlegt gildi í sjálfum sér, því að þær
lyfta sál mannsins í þeim krafti, sem einn
getur leitt til fullkomleikans, til samein-
ingar við guð. Og þær hafa það sameigin-
legt með því guðlega, að hinn einfaldasti
getur skilið og hrifist með“. Öllum
listgagnrýnendum hefur komið saman
um, að þessi orð séu sannmæli um list
Rafaels, þótt þeir á hinn bóginn hafi
ýmislegt út á hana að setja. Henni verði
þó aldrei neitað um, að hún sé frá því
fyrsta til hins síðasta helguð fegurðinni.
Það kann að virðast undarlegt og
mótsagnakennt, en er þó satt, að hin
sterka hlið Rafaels er, að hann er alltaf
undir áhrifum annarra. Hann er alltaf að
læra og tileinka sér nýja kunnáttu. Þetta
á sér stað, allt frá því, að hann kemur til
Perugia og byrjar nám hjá Perugino, til
þess, er hann kynnist list Michaels
Angelos. Við lítum nánar á þessi atriði
í sambandi við þau tímabil (periodur),
sem skipta má listamannsferli Rafaels í.
Fyrsta tímabilið er námsferill hans
hjá Perugino. Perugino var einn af
hinum fáu, stóru meisturum Umbríu-
skólans svonefnda, en hann var grein af
Sienna-skólanum (Skóli þýðir hér lista-
stefna sú, sem á upptök sín í Sienna og
er átt við skyldleika við hana) fræga. -
Perugino var fyrsti meistarinn, sem Raf-
ael hafði komizt í kynni við. Var þá
nokkuð eðlilegra, en áhrifin yrðu mjög
mikil? Það er líka svo, að um fyrstu verk
Rafaels verður ekki annað sagt, en að
þau séu bergmál af verkum Perugino.
Gott sýnishom frá þessu tímabili er
myndin Krossfesting Jesú, sem máluð er
á seinni hluta þess. Það, sem fyrst vekur
athygli, er yndisþokki línuhreyfinganna
- eitt höfuðeinkenni Pemginos - næstum
dularfull mýkt og angurværð; öll átök,
allur óróleiki er svelgdur upp í lotningu.
- Þá er meira „rúm“ í þessari mynd, en
almennt gerðist um þessar mundir, og er
það einnig læriföðurins. Rúmskyn Per-
ugino var meiri en annarra meistara á
undan honum. Þriðja einkenni þessarar
myndar, sem einnig á fyrirmynd sína hjá
Perugino, er landslagið: eins konar
draumalönd hugarróseminnar, Paradís,
sem er æðri öllum veruleika þessa heims.
Með komu Rafaels til Flórenz árið 1504
halda ný og margþætt áhrif innreið sína
í list hans, og þá hefst annað tímabilið.
■ Baldassare Castiglione.
■ Ein af frægustu madonnumyndum Rafaels, sixtínska madonnan.