Morgunblaðið - 11.12.2006, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 11. DESEMBER 2006 25
Hinn 8. apríl 2002 samþykktu 44þingmenn á Alþingi Íslendinafrumvarp um virkjun Jökulsárá Brú og Jökulsár í Fljótsdal
og þar með gerð Kárahnjúkastíflu,
stærstu framkvæmdar Íslandssögunnar
til þessa.
Með þessari ákvörðun var brotið blað í
atvinnusögu Íslands. Landsins kostir,
flúðir og föll, nánast náttúran öll var sett
í sölumeðferð. Fyrir til-
verknað hins opinbera skyldi
Ísland verða iðnvætt og
breytt í risavaxið efna-
brennsuhelvíti á tiltölulega
skömmum tíma. Í boði voru
umtalsverð forréttindi, orka
á gjafvirði, skattafríðindi, af-
slættir af opinberum gjöld-
um og tollum. Aðalafurðin
var ál en aukaafurðir ýmiss
konar brennisteins- og kol-
efnissambönd, sem íslenzka
þjóðin fengi til að anda ofan í
sig í kaupbæti. Eins og síðar
hefur komið á daginn þarf
alla helztu fossa landsins allt
frá Ófeigsfirði á Ströndum
til Fjarðarár í Seyðisfirði
sem og öll háhitasvæði eld-
virka beltisins til að mætt
verð þeirri þörf, sem leyst
var úr læðingi með þessari
hrikalegu samþykkt.
Fæstir þeirra þingmanna,
sem að samþykkt Kára-
hnjúkavirkjunar stóðu, höfðu
kynnt sér vettvang með við-
hlítandi hætti og höfðu þar
af leiðandi takmarkaða hugmynd um
hvað var verið að samþykkja. Þeir lutu
hins vega flokksaga og hlýddu fyr-
irmælum að ofan. Nokkrir fóru þó og
skoðuðu svæðið skömmu áður en drekkja
átti landinu svona eins og til að kveðja
það í kurteisisskyni. Það verður að telja
lofsvert framtak en á skökkum tíma.
Enda skipti enginn þeirra um skoðun.
Því miður er of lítið gert af því á Íslandi.
Þau eru nokkuð marktækt merki um
þann blekkingarvef, sem ofinn hefur ver-
ið um þessa ákvörðun af stjórnvöldum,
stjórnmálamönnum, orkupostulum og ál-
greifum, orð sendiherra Íslands í París í
viðtali við franskt útivistarblað um að
það væri bara eyðimörk, sem færi undir
vatn við Kárahnjúkavirkjun. Það er erfitt
að skilja þær hvatir sem liggja til þess að
opinberir embættismenn láta hafa eftir
sér ósannindi af þessu tagi. Kannski vissi
hann ekki betur. Hann var einn þeirra,
sem stóð að samþykkt Kárahnjúkavirkj-
unar á Alþingi.
Hann er vel kunnur fagurgalinn um
hina endurnýjanlegu orku, sem engu að
síður er að setja Ísland í fremstu röð
meðal mengandi þjóða; nálgast nú að-
alskaðvaldinn, Bandaríki Norður-
Ameríku. Svo er skýrslum sem flytja
varnaðarorð óhentug málstað stóriðj-
unnar stungið undir stól. Pukrast er með
verð á orku og er það eitt ljóst að hún er
seld á gjafverði því náttúran er einskis
virði í útreikningunum. Úr öðrum
skýrslum eru aðeins notaðir kaflar, sem
henta réttum málstað. Svo eru haldnir
konsertar í aflstöðvum, skólum boðið
fræðsluefni um þá sömu iðju, kvikmyndir
gerðar um blásnar auðnir og sandbylji
allt á kostnað hagsmunaaðila á þessu
sviði til að fegra falska ímynd. Hvernig
skyldi íbúum Búðareyrar í Reyðarfirði
líða, þegar jafngildi útblástursins úr öll-
um einkabílum þjóðarinnar leggst yfir
þorpið þeirra? Stundum liggur við að
maður skammist sín fyrir að vera Íslend-
ingur.
Vandalaust er að sýna fram á, að Ís-
land er ekki aflögufært um þá orku, er
þarf til að knýja þau brennsluvíti, sem
þegar eru á borðinu, jafnvel þótt farið sé
inn á tugi ósnortinna svæða með nafra,
skóflur, ýtur og önnur vígtól í því skyni
að útandskota óspilltri náttúrunni, mestu
auðlind þessa lands. Afleiðing slíkrar
háttsemi blasir nú við á Hellisheiðinni, í
nágrenni Reykjavíkur. Fyrir tilverknað
græðginnar er heiðin ónýt og það rauna-
lega er, að það hefði verið vandalaust að
ganga miklu betur frá öllum mann-
virkjum en gert var. Skömm hönnuða
þeirra mun uppi á meðan land byggist
fyrir vikið. Hvar eru þau yfirvöld þessa
lands, sem gefa eiga gaum að verndun
landslags og umhverfis og hvernig má
það vera að Ísland eitt Norðurlanda hef-
ur hvorki undirritað né fullgilt Evrópska
landslagssáttmálann? Hvenær skyldu
umhverfisráðherrar fara að standa vörð
um umhverfið og náttúruna í stað þess
að leita leiða til að komast hjá því, affriða
friðlönd og þóknast framkvæmdavaldinu
í óþarfri framkvæmdaáráttu þess?
Þeir hugsa kannski eins og Húsvíking-
urinn, sem fullyrti að áformuð háspennu-
lína frá Þeistareykjum að brennsluvíti á
Bakka sæist ekki nema
horft væri á hana.
Það er margt líkt með
stóriðjufíkn og eitur-
lyfjafíkn. Það er byrjað í
litlum mæli til að koma
fólki á bragðið, en smátt og
smátt þarf að auka
skammtinn. Endalokin eru
hörmuleg í báðum tilvikum,
nema því aðeins að snúið sé
af rangri braut áður en það
er of seint. Sölumenn dauð-
ans svífast einskis við sína
iðju, mála áhrifin í rósrauð-
um litum en eru skeyt-
ingalausir um afleiðing-
arnar. Skjóttekinn hagnað
þarf að endurgreiða með
vöxtum og vaxtavöxtum, sé
litið til lengri tíma. Of-
þensla efnahagskerfisins,
háir vextir og hátt gengi er
afleiðing stóriðjustefnunnar
og ruðningsáhrifin sömu-
leiðis. Hefðbundnar at-
vinnugreinar standast ekki
stóriðjunni snúning, leggja
upp laupana eða flytja af
landi brott.
Mikið hefur verið úr því gert, ákvörð-
unin um Kárahnjúkastíflu og álver í
Reyðarfirði hafi verið lýðræðislega tekin
af til þess bærum aðilum. Höfundi þessa
pistils kemur þetta ekki þannig fyrir
sjónir. Ákvörðunin er tekin af flokks-
formönnum stjórnarflokkanna, sem
beygðu þingheim til hlýðni undir vald sitt
og jafnvel nokkra stjórnarandstöðuþing-
menn að auki. Nú er annar þessara for-
ystumanna á förum af landi brott, flokk-
ur hans rúinn trausti og fylgi við hann í
sögulegu lágmarki. Hinn stendur fyrir
reglulegum vaxtahækkunum á fólkið í
landinu; afleiðingu óþarfrar og skað-
samlegrar atvinnustefnu, sem hann beitti
sér fyrir.
Á dögunum varð fyrrverandi og tilvon-
andi þingmanni fótaskortur á tungunni,
er hann talaði um tæknileg mistök sín og
þótti gera lítið úr sínum yfirsjónum. Hið
rétta er, að viðkomandi hefur axlað
ábyrgð, iðrast opinberalega fyrri yfir-
sjóna og setið í steininum fyrir vikið.
Varla er hægt að fara fram á meira.
Það vakti hins vegar minni athygli í
aðdraganda prófkjörs sjálfstæðismanna,
er nokkrir núverandi og tilvonandi þing-
menn voru spurðir um afstöðu sína með-
al annars til stóriðju og innrásar í Írak.
Allir voru fylgjandi nýtingu orkuauðlinda
fyrir álver, einhverjir töldu þó að það
yrði að vera í sátt við umhverfið og trúi
hver sem vill, að hugur fylgi máli. Eng-
inn þessara aðila taldi aðild Íslands að
innrásinni í Írak vera mistök. Enginn
hefur enn axlað neina ábyrgð á mistök-
um sínum, hvað þá setið í steininum og
enginn hefur iðrast enn sem komið er
nema kannski í hjarta sínu. Það er tæp-
ast nóg til að ljá þeim atkvæði sitt í
kosningum og vandalaust að leiða rök að
því að mistök þeirra kunni að vera mun
stórfelldari en þingmannsefnisins úr Eyj-
um.
Á Alþingi Íslendinga þarf að koma
fram ný hugsun, nýtt gildismat, nýtt
réttlæti, nýr heiðarleiki og nýtt lýðræði.
Fjöregg þjóðarinnar, sjálf fósturjörðin,
getur ekki verið gjaldmiðill í valdatafli
einstakra flokksforingja. Hún á það ekki
skilið og það getur aldrei orðið sátt með-
al þjóðarinnar um að fósturjörðin sé van-
virt.
Það er eitt að taka rangar ákvarðanir.
Menn þurfa líka að geta fallið frá stuðn-
ingi við þær. Megi ferskur andblær
fylgja nýkjörnu Alþingi og nýkjörinn
þingheimur með nýjar áherzlur bera
gæfu til nýrra ákvarðana í umhverfis-
málum í sátt við fólkið í landinu.
Að eyðileggja
Ísland
Eftir Sverri Ólafsson
Sverrir
Ólafsson
» Fjöreggþjóðarinnar,
sjálf fósturjörð-
in, getur ekki
verið gjaldmiðill
í valdatafli ein-
stakra flokks-
foringja.
Höfundur er viðskiptafræðingur og fyrrver-
andi sjálfstæðismaður.
í bæ“ halda þjónustustiginu uppi þegar
ríkiskerfin lokast eða lamast.
Við þurfum alvörutryggingar
En fólk þorir ekki lengur að treysta
sjúkratryggingunni sem fyrrum. TR
býður aðeins upp á eina tegund sjúkra-
trygginga sem er óskilgreind. Því er
ekki hægt að kaupa sér viðbót við
hana. Þörfin fyrir skiljanlegar alvöru-
tryggingar birtist m.a. í því að tugþús-
undir Íslendinga hafa keypt sér von
um viðbótaröryggi fyrir stórfé á ári
með líf- og sjúkdómatryggingum sem
nú blómgast. Þær tryggja þó aðeins
suma og fyrir fáeinum tilgreindum
sjúkdómum. Þau miklu fjárútlát
styrkja í engu hina sísveltu almennu
heilbrigðisþjónustu.
Íslensk leið
Ríkið sinnir flestum verkum betur
en rekstri heilbrigðiþjónustu í smáat-
riðum. Vegagerðin er löngu hætt að
moka, ræður verktaka í það. End-
urreisn alvörusjúkratrygginga hlýtur
að vera hin íslenska leið út úr ómynd-
arskap og skipulagðri vanþjónustu rík-
isins. Án trygginga er t.d. umræða um
ný sjúkrahús utan vega. Hver vill nýj-
an sveltan ríkisspítala? Sjúkrahús eiga
að geta unnið fyrir sér sjálf en til þess
þarf tryggða neytendur. Þannig gætu
heilbrigðisstofnanir verið sjálfbjarga
og þjónað sjálfstæðu fólki sem býr við
öryggi trygginga.
Skilgreining forgangsmál
Augljóst en mikilvægt fyrsta skref í
þessa átt væri að löggjafarþingið skil-
greindi til fulls hvað felst í hinni lög-
boðnu almennu sjúkratryggingu svo að
fólk viti fyrir hvað það greiðir með
sköttum sínum. Sú skilgreining ein og
út af fyrir sig myndi opna leiðir fyrir
fólk að tryggja sig betur. Það myndi
opna fyrir aðkomu trygginga frá að-
ilum öðrum en ríkinu. Aðilum sem
vildu bjóða upp á góðar sjúkratrygg-
ingar er gætu stuðlað að frjálsari og
öflugri heilbrigðisþjónustu. Þannig
gæti ríkið smám saman farið í frí.
inbers fjár og með þá farið sem slíka.
Þeim er skammtað. Ríkisrekið heil-
brigðiskerfi er hagstjórnartæki oft not-
að til skömmtunar og kúgunar. Með
því úrelta verkfæri reyna stjórnvöld að
hindra að ríkisútgjöld fari um of í heil-
brigðis- og tryggingamál (nú yfir 40%)
en halda uppi ímynd umhyggju með
gjálfri um ,,mildi, velferð og besta heil-
brigðiskerfi í heimi“.
Vansæmaandi þjónusta
Heilbrigðisþjónustan er langt fyrir
neðan það að sæma okkur.
Dæmi 1) Stjórnmálamenn fá fyrsta
flokks heilbrigðisþjónustu en almennir
sjúklingar liggja oft á spítalagöngum
eða hírast á biðlistum.
Dæmi 2) Meira en ársbið eftir að-
stoð við skólabörn með geðrænar trufl-
anir nálgast að geta kallast barna- og
fjölskyldumisþyrmingar á landsvísu.
Og því fremur þegar færustu barnasál-
fræðingar fá ekki að starfa með
greiðsluþátttöku trygginganna.
Dæmi 3) Roskinn maður með ban-
væna sjúkdóma sem býr einn, mjög
hjúkrunarþurfi fær ítrekað svar á þeim
eina spítala sem hann hefur aðgang að
,,ekkert pláss fyrir hann hér“. Fer aft-
ur heim í sjúkrabíl. Siðleysi eða aum-
ingjaskapur? Já. En slík orð tapa inni-
haldi þar sem ríkisrekstur á endalaus-
ar afsakanir, hvað þá þegar einokunin
er algjör. Ekkert val. Skattakvittanir
heillar starfsævi tryggja þessum manni
ekkert, aðeins biðlistann, líklega lengri
en ævi hans mun ná.
Sjúkratryggingar eru enn til
En sjúkratryggingarnar eru ennþá
til fjármagnaðar ósýnilega með skött-
um okkar. Og þótt þær séu illa hann-
aðar, síbreytilegar, búi við fjárlagas-
kömmtunina sem oft dugir ekki út árið
og séu óskiljanlegar greindasta fólki
eru þær samt helsta forsenda þess val-
frelsis sem við þó höfum. Þær eru ein
af undirstöðum vaxandi sjálfstæðrar
þjónustu sem við eigum utan ríkiskerf-
isins. Þær auðvelda fólki aðgang að
ágætri sérfræðiþjónustu utan spítala.
Valfrelsið ræktar gæðin. Það aðgengi
er sérstakt fyrir Ísland. ,,Stofurnar úti
leitað læknis hvenær
t hvílíkt öryggi þessar
, meira en nú. Sam-
og legugjöld sjúkra-
og 1944 sagði í stjórn-
r ríkisstjórnar undir
ors ,,ákveðið að komið
ri svo fullkomnu kerfi
a, sem nái til allrar
illits til stétta eða
nd verði á þessu sviði
grannaþjóðanna.“ For-
sflokksins sá vel að
álfstæðismál. Allir
r komu að þessum
báru ábyrgð á trygg-
iddu þriðjung sjúkra-
. Sveitarfélagið sem
iddi annan þriðjung,
Fólk greiddi það
gjalda og fann að það
g. Eftir að iðgjöldin
kattheimtuna um 1970,
r að líta á þetta sem
gingahugtakið óskýrð-
ks einnig. Í staðinn
ð ríkið borgaði og enn
eitarfélög drógu sig í
gin voru lögð niður á
Tryggingastofnun
tók hlutverk þeirra.
gjendur
slendingum með and-
natrú á innfluttan
ð glutra þessu íslenska
nutengdum trygg-
kisrekstur. Sá sem áð-
og rétt fór að líta á
n þiggjanda. Sjúkling-
ið þiggjendur op-
ónustu
úsundir Ís-
a hafa keypt
viðbótarör-
tórfé á ári
júkdóma-
m sem nú
Höfundur er læknir.
m.a. á reglulegum fundum þar sem far-
ið er yfir röntgenmyndir þeirra er
þurfa á meðferð að halda auk þess sem
konur eru sendar í völdum tilfellum á
röntgendeild Leitarstöðvar til merk-
ingar á brjóstum fyrir aðgerð (105 kon-
ur á árinu 2005) og teknar röntgen-
myndir af skurðsýnum (24 konur á
árinu 2005).
Flutningar brjósta-
krabbameinsleitar
Umræða um að nauðsynlegt sé að
endurskipuleggja þjónustu við konur
með brjóstakrabbamein að breskri fyr-
irmynd kemur starfsliði Leitarstöðvar
spánskt fyrir sjónir. Sérstaklega þykir
undarlegt þegar rætt er um að flytja
alla hópleit brjóstakrabbameina yfir á
slíka þjónustumiðstöð. Slíkt hefði í för
með sér flutning á um 13.300 konum
sem mæta til brjóstaskoðana á Leitar-
stöð (69% brjóstaskoðana) eða eru
endurinnkallaðar af landsbyggðinni
(4% brjóstaskoðana), yfir á LSH í stað
þeirra 300 sem nú er vísað á brjósta-
móttöku LSH. Spurning vaknar um
skynsemi slíkrar tillögu sem jafngildir
ákvörðun um að færa alla mæðravernd
(um 4.000 konur á ári) frá heilsugæslu-
stöðvum í Reykjavík og næsta ná-
grenni yfir til LSH í stað þess að tak-
marka hópinn við þær konur sem
teljast áhættukonur á meðgöngu (um
400 konur).
Lokaorð
Aðskilnaður legháls- og brjósta-
krabbameinsleitar leiðir til kostnaðar-
auka sem hlýtur að vera umhugsunar-
efni fyrir hið opinbera á tímum
sívaxandi kostnaðar heilbrigðiskerfis-
ins. Núverandi skipulag leitar hefur
reynst vel og er því rétt að fram-
kvæmdastjórn LSH gaumgæfi alla
þætti málsins áður en hún hvetur ráðu-
neyti heilbrigðismála til breytinga sem
gagnast fáum og geta haft ófyrirséðar
afleiðingar varðandi þann árangur sem
þegar hefur áunnist.
Ályktað var að slíkt fyrirkomulag
myndi leiða til lægri kostnaðar fyrir hið
opinbera og væri til hagræðis fyrir
heilsugæslustöðvar á landsbyggðinni
sem framkvæma um 23% leghálsskoð-
ana og 32% brjóstaskoðana. Þessi sam-
keyrsla hefur til þessa reynst vel en
konum er vissulega frjálst að leita til
sérfræðinga eftir leghálsskoðun en
þurfa þá að greiða gjald til sérfræðings
í stað hópskoðunargjalds.
Konur með einkenni frá brjóstum
Fram að þeim tíma að Leitarstöð
bauð upp á sérstaka þjónustu við konur
með brjóstavandamál á árinu 1973 var
slík þjónusta lítt skipulögð hér á landi.
Á árinu 1988 var stofnuð sérstök mót-
taka fyrir þessar konur þar sem þeim
er boðið upp á brjóstaskoðun sem gerð
er af sérfræðingum í skurðlækningum
og kvensjúkdómum, auk ómskoðunar
og brjóstaröntgenmyndatöku sem
framkvæmdar eru af sérfræðingum á
röntgendeild Leitarstöðvar. Eftir þess-
ar læknisskoðanir og rannsóknir er
tekin ákvörðun um hvort ástæða er til
brjóstaástungu með fínnál eða grófnál
áður en tekin er afstaða hvort vísa beri
konunni til brjóstamóttöku á krabba-
meinslækningadeild LSH. Ætla má að
um 12% af brjóstaskoðunum kvenna á
aldrinum 40–69 sé vegna einkenna frá
brjóstum (um 2.300 af 19.000 konum á
árinu 2005).
Samstarf við LSH
Um 1,6% kvenna (um 300 konur)
sem skoðaðar eru á vegum Leitar-
stöðvar í hópleit eða vegna einkenna
frá brjóstum var vísað til brjóstamót-
töku á LSH á árinu 2005 en af þeim
greindust um 58% (177 konur) með
krabbamein. Samstarf við lækna LSH
hefur verið með ágætum og byggist
r einnig á því að reglu-
tar var lélegri en áður
bæta þurfti eftirlit með
greindust með af-
trok utan Leitar-
öður leiddu til gjör-
uvæddu boðunar- og
tarstöðvar með þeim
tíðni leghálskrabba-
g hefur aldrei verið
arstöð hefur stöðugt
t og tók nú í desember
annað tölvukerfi sem
r til boðunar, eftirlits
na legháls- og brjósta-
ar. Jafnframt hefur
með að þetta kerfi
irhugaða ristilkrabba-
er til umræðu hér á
gháls-
ana
eitarstarfsins var allt
mestu greidd af KÍ og
kvennanna sjálfra. Í
i til að hið opinbera
8 samning við KÍ um
rstarfsins kom fram
æri að samkeyra þessar
æðis fyrir konurnar.
rjóstakrabba-
meinsleit
ndi skipulag
efur reynst vel
étt að fram-
jórn LSH
alla þætti máls-
hún hvetur
heilbrigðismála
ga …
Höfundur er doktor í krabbameinslækn-
ingum og lýðheilsu og er sviðsstjóri leit-
arsviðs Krabbameinsfélagsins.