Lesbók Morgunblaðsins - 06.10.2007, Blaðsíða 2

2 LAUGARDAGUR 6. OKTÓBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Ólaf Pál Jónsson
opj@khi.is
!
Sífellt er klifað á því að heim-
urinn sé að minnka, skreppa
saman, jafnvel að verða að einu
litlu þorpi. Og það er haft til
sannindamerkis um þessa
minnkun heimsins að nú fáum
við upplýsingar frá öllum heims-
hornum inn í stofu til okkar, að
við spjöllum hnökralaust við fólk í fjar-
lægustu kimum jarðar og að fólk bregði
sér í frí til útlanda eins og menn brugðu
sér í næsta hrepp hér áður fyrr. En þýðir
þetta að heimurinn sé að minnka?
Þegar ég var lítill strákur austur á
Kirkjubæjarklaustri náði minn heimur
frá Skaftá og upp á fjallsbrún, í vestri
lágu mörkin við Systrastapa og í austri
um Stjórnarsand. Eftir því sem ég stækk-
aði færðust mörkin utar og svo stækkaði
heimurinn enn meira og náði norður til
Akureyrar þar sem ég átti afa og ömmur
og til Reykjavíkur þar sem ég átti frænd-
fólk og þar sem spariföt voru keypt.
Sem lítill strákur á Klaustri hafði ég
ósköp takmarkaða hugmynd um að í
þessum heimi væri eitthvað annað en það
sem fyrir augu bar. Eftir því sem ég
stækkaði gerði ég mér smátt og smátt
grein fyrir því að heimurinn væri fleira en
það sem ég hafði kynni af, bein eða óbein.
Og núna veit ég að í þessum heimi er
aragrúi hluta sem ég hef enga hugmynd
um. Því meira sem ég sé af heiminum,
þeim mun gleggri grein geri ég mér fyrir
því hversu lítið það horn er sem ég get
með nokkrum rétti sagt að ég þekki. Og
þess vegna finnst mér heimurinn alltaf
vera að stækka.
Því betur sem ég hugsa málið, því frá-
leitara finnst mér að segja að heimurinn
sé að minnka. Sá sem ferðast til fjarlægra
staða þar sem menningin er frábrugðin
því sem hann á að venjast og lífskjörin
með öðrum hætti – ekki endilega verri og
ekki endilega betri, en öðruvísi – finnur
hversu erfitt það getur verið að nálgast
þann veruleika sem hann er þó staddur í.
Fólkið er fjarlægt og verður það uns mað-
ur hefur náð tökum á tungumálinu sem
það talar og kynnst hugarheimi þess. Sá
sem ferðast til fjarlægra staða og ber yf-
irleitt eitthvert skynbragð á mannlega til-
veru, hann sér líka hversu stór heimurinn
er og hversu framandi menning getur
verið, jafnvel þótt maður sé staddur í
henni miðri.
Tæknin hefur fært mér blik af fjar-
lægum stöðum, en við það hefur sjón-
arhorn mitt stækkað frekar en hitt og
heimur minn sömuleiðis. Er þetta ekki
nokkuð augljóst? En hvers vegna er
þessu þá snúið á haus og sagt að heim-
urinn sé að minnka? Og hvers vegna er
klifað á þessu í sífellu? Meira að segja
fræðimenn, sem ráðnir eru við göfugar
stofnanir til að hugsa skýrt, japla á þess-
ari tuggu eins og einhverjum vísdómi.
Tæknin er ekki líkleg til að minnka
heiminn því hún dregur ekki úr fram-
andleika hins fjarlæga. Hún getur hins
vegar hæglega stækkað hann með því að
draga saman margbreytileika tilver-
unnar. En með því að leggja yfirborðs-
lega upplifun að jöfnu við þekkingu, og
grunnfærin viðkynni að jöfnu við mann-
lega nánd, geta menn ályktað sem svo að
tæknin megni að minnka heiminn. En
ályktunin er röng vegna þess að það er
himinn og haf á milli þess að upplifa eitt-
hvað og þekkja það.
Það er lítið vit í því að tala um heiminn
eins og hann sé fýsibelgur sem gengur
sundur eða saman eftir því sem maður
hnusar út í loftið eða stillir sér upp í hríð-
arbyl fjölmiðlanna. Auðvitað er heim-
urinn samur við sig og það er ekki annað
en kjánalegt orðalag – þegar best lætur –
að segja að hann sé að minnka, eins og
maður geti þanið sig út yfir hann með því
að sjúga hressilega upp nefið. Þegar verr
lætur verður þetta kjánalega orðalag að
lífsspeki þess sem gerir eigin fávisku að
mælikvarða á gjörvalla tilveruna.
Er heimurinn
að minnka?
Höfundur er heimspekingur.
Eftir Önnu Kristínu Jónsdóttur
anna.kristin.jonsdottir@gmail.com
U
mræður um móðurmálið hafa
verið háværar undanfarnar
vikur. Þar er samt umræðu-
efnið ekki alltaf alveg klárt
og kvitt. Í aðra röndina hefur
talsvert borið á kvörtunum
undan því að afgreiðslufólk í brauðbúðum
skilji ekki íslensku og ekki heldur þeir sem
sinni börnum, sjúkum og gamalmennum.
Þarna verðum við mörg hver óþyrmilega vör
við það hvernig vinnumarkaðurinn hefur
breyst og hverjir gegna þjónustustörfum í
landinu. Í hina röndina velta menn fyrir sér
nauðsyn þess að þjóðin verði tvítyngd og
ensku lyft til jafns við íslenskuna í viðskiptum
og stjórnsýslu. Útrásinni sé nauðsynlegt að
víkingarnir geti gert sig skiljanlega í útlönd-
unum, bankarnir þurfi að geta ráðið til sín er-
lent starfsfólk og fjárfestarnir sem hingað
skuli laða þurfi að geta lesið lög um íslenskt
viðskiptaumhverfi á ensku. Það síðastnefnda
hét reyndar tvítyngd stjórnsýsla hjá varafor-
manni Samfylkingarinnar í stuttri grein um
evru og krónu. Þær hugmyndir vöktu hörð við-
brögð. Félagi íslenskra fræða fannst ástæða til
að harma þær og í ályktun þess sagði að það
væri óbætanlegur skaði ef íslenska væri bara
töluð á heimilum en ekki annars staðar í sam-
félaginu. Hættan á því að mál týnist eykst þeg-
ar dregur úr notkun þess á opinbera sviðinu.
Ekki er langt síðan því var slegið upp að það
tapaðist tungumál á tveggja vikna fresti í
heiminum. Mörgum þykir kannski skipta
mestu hvað við segjum hvert við annað inni á
heimilinu, en samt er það víst svo að þegar
málin hopa úr fyrirtækjum og stofnunum þá
verður það smám saman fátæklegra heima.
Það er engin ástæða fyrir Íslendinga að halda
það að við séum hólpin, bara af því að Rasmus
Christian Rask bjargaði okkur frá því að týna
tungunni fyrir tvö hundruð árum. Sókn ensk-
unnar er ábyggilega síst linari núna en dönsk-
unnar á nítjándu öldinni.
Sumir hafa jafnvel áhyggjur af því að hugs-
anir okkar og tilfinningar verði fábreyttari ef
tungumálið tapar fjölbreytni sinni. Það væri
ömurlegt ef við hættum að geta fundið til af
því að við gætum ekki komið tilfinningum okk-
ar í orð. Jafnvel þó við vitum að tárin tali mál
dýpstu sælu og sorginnar þungu.
Það er alltaf stutt í tilfinningarnar þegar
farið er að tala um tungumálið. „Land, þjóð og
tunga, þrenning sönn og ein“ klingir í hug-
anum og maður lyftist aðeins en finnst stund-
um stutt í belginginn og þjóðrembuna. Auðvit-
að er Íslendingum hollt að hafa gott vald á
öðru máli en sínu eigin, í samskiptum við út-
lendinga dugir hún skammt. Enskan er þá það
mál sem gripið er til, hún er fyrsta erlenda
tungumálið sem kennt er íslenskum börnum
og dynur á okkur linnulaust. Það fer tvennum
sögum af því hvort við erum öll eins góð í
ensku og við viljum vera láta, en vissulega er
hún orðin okkur töm. Það hefur líka heyrst
greinilega í tali manna undanfarna dag að um-
ræðan snýst um stöðu íslenskunnar gagnvart
enskunni. Sumum finnst við kannski slegin þar
blindu gagnvart öðrum málum en enskunni.
Tungumálin sem töluð eru í heiminum skipta
jú þúsundum og fleiri tala kínversku en ensku.
Enskan er nú samt orðin okkur mörgum
ískyggilega töm, til dæmis mátti heyra for-
sætisráðherra grípa til hennar nýlega þegar
hann lýsti afstöðu samstarfsflokksins til Evr-
ópusambandsins svo að Samfylkingin vildi
ganga í það „no matter what“. Fólk heyrist
líka æ sjaldnar ragna, bölva og blóta á ís-
lensku. Það má kannski deila um það hversu
mikil eftirsjá er að ljótum munnsöfnuði en út-
lenskt bölv og ragn er nú eitt af því sem mér
hefur verið sagt að varast. Tilfinning fyrir því
hvaða blótsyrði henti hvaða tilefni lærist nefni-
lega ekki svo auðveldlega með nýju máli.
Ung stúlka, sem ég kannast við, varð eitt
sinn fyrir því í heimsókn hjá foreldrum ensks
kærasta síns að reka sig í borðshorn. Stúlkan
meiddi sig og sagði upp úr eins manns hljóði
„sjæt“. Þetta taldi hún bara vera blótsyrði í
mildara lagi, kannski aðeins harðara en svei
attan. Það fannst foreldrum kærastans alls
ekki. Þeir töluðu við soninn um hvers konar yf-
irgengilegur ruddi þessi stúlka ofan af Íslandi
væri eiginlega. Sonurinn talaði við stúlkuna og
sagði henni að svona orðbragð væri bara ekki
við hæfi fyrir framan móður hans. Stúlkan
varð miður sín, baðst auðmjúklega afsökunar
og slapp með þetta fyrir horn. Hún á enn kær-
astann en finnst aldrei neitt sérstaklega þægi-
legt að heimsækja tengdaforeldrana.
Varaformanninum unga fannst viðbrögðin
við greinarstúfnum byggjast á misskilningi.
Hann hefði bara átt við að það þyrfti að þýða
lög sem varða viðskiptaumhverfið í landinu á
ensku, að sjálfsögðu vildi hann hlúa að íslensk-
unni áfram. En er þá nokkuð um tvítyngi að
ræða? Þetta sýnir kannski einmitt hversu mik-
ilvægt það er að orða hugsanirnar svo þær
komist til skila.
„Sjæt þýðir ekki svei attan“
Morgunblaðið/Eyþór
Ágúst Ólafur Ágústsson „Varaformanninum unga fannst viðbrögðin við greinarstúfnum
byggjast á misskilningi. Hann hefði bara átt við að það þyrfti að þýða lög sem varða við-
skiptaumhverfið í landinu á ensku, að sjálfsögðu vildi hann hlúa að íslenskunni áfram.“
FJÖLMIÐLAR
»Ekki er langt síðan því var slegið upp að það tapaðist tungu-
mál á tveggja vikna fresti í heiminum. Mörgum þykir kannski
skipta mestu hvað við segjum hvert við annað inni á heimilinu,
en samt er það víst svo að þegar málin hopa úr fyrirtækjum og
stofnunum þá verður það smám saman fátæklegra heima.
Lesbók Morgunblaðsins Hádegismóum 2, 110 Reykjavík, sími 5691100, Útgefandi Árvakur hf. Ritstjórnarfulltrúi Þröstur Helgason, throstur@mbl.is Auglýs-
ingar sími 5691111 netfang augl@mbl.is Bréfsími 5691110 Prentun Prentsmiðja Morgunblaðsins