Lesbók Morgunblaðsins - 06.10.2007, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. OKTÓBER 2007 3
Eftir Hafþór Yngvason
hafthor.yngvason@reykjavik.is
J
ohn Lennon hitti
naglann á höfuðið
þegar hann lýsti
Yoko Ono sem fræg-
asta óþekkta mynd-
listarmanni heims:
„…allir þekkja nafn
hennar, en enginn
veit hvað hún gerir“. Þetta hefur
reyndar breyst nokkuð á síðast-
liðnum tuttugu árum með vönduðum
skrifum og yfirlitssýningum sem
hafa gert list hennar góð skil. Whit-
ney-safnið í New York reið á vaðið
árið 1989 með einkasýningu og frá
árinu 2000 hefur stór farandsýning á
verkum hennar farið á milli virtra
safna víða um Bandaríkin. Margir
hér á landi muna eftir yfirlitssýningu
Yoko á Kjarvalsstöðum 1991 en það
er ein fjölsóttasta listsýning sem
haldin hefur verið á Íslandi.
Löngu áður en hún varð fræg sem
eiginkona Johns Lennon hafði Yoko
Ono skipað sér sess í New York og
Tókýó sem einn af djörfustu og
frumlegustu listamönnum samtím-
ans. Hún er sannkölluð endurreisn-
armanneskja, sem hefur unnið í ýms-
um miðlum myndlistar auk þess að
vera tónlistarmaður og þekktur bar-
áttumaður fyrir friði og mannrétt-
indum. Eftir hana liggja skúlptúrar
og innsetningar, kvikmyndir, hljóð-
verk, skjáverk, gjörningar og texta-
verk, svo sem fyrirmælaverk og
raddsetningar.
Yoko Ono steig fram á svið mynd-
listar á miklum ólgutímum við upp-
haf sjöunda áratugarins. Hún var
hluti af nýrri kynslóð listamanna
sem storkaði hefðbundnum list-
formum og viðteknum hugmyndum
um listræna tjáningu. Fjöldi málara,
myndhöggvara, dansara, tónlistar-
manna, skálda og kvikmyndagerð-
armanna tóku höndum saman gegn
þeim skorðum sem þeim fannst eldri
list hafa reist þeim. Allir listmiðlar
urðu vettvangur tilrauna, og mörkin
á milli þeirra urðu óljós. Sú skörun
listforma sem þetta leiddi af sér er
einkennandi fyrir listsköpun Yoko.
Menntun hennar í tónlist, ljóðlist og
heimspeki var góður undirbúningur
og afraksturinn opnaði nýjar leiðir í
listrænni tjáningu. Áhrifa verka
hennar á list síðustu 40 ár gætir víða,
allt frá konseptlist yfir í nýjustu
stefnur í kvikmyndagerð. Hún var
brautryðjandi í notkun nýrra miðla
og efna, svo sem skjáverka og plex-
iglers, og hefur allt frá upphafi þanið
út mörk listsköpunar sinnar, nú síð-
ast til internetsins.
Einn af upphafsmönnum Flúxus
Yoko Ono fæddist í Tokýó árið 1933,
dóttir velstæðra foreldra sem hvöttu
hana út á listabrautina. Hún sótti
nám í vönduðum og ströngum einka-
skóla, þar sem hún lagði stund á
klassíska tónlist. Þegar hún var 19
ára var hún fyrsta konan til að fá inn-
göngu í heimspekideild hins virta
Gakushuin-háskóla í Tokýó. En
heimspekinámið olli henni von-
brigðum og því hélt hún ári síðar til
Bandaríkjanna í nám við annan virt-
an skóla, Sarah Lawrence College í
New York, þar sem hún lærði bók-
menntir og ljóðlist.
Ekki leið á löngu þar til hún var
komin á kaf í ólgandi listasamfélag
New York-borgar. Hún heillaðist af
hressilegu andrúmslofti fram-
úrstefnunnar og árið 1955 var hún
þegar farin að gera tilraunir með
nýja tegund textalistar og að skapa
„fyrirmælaverk“ sem nú eru vel
þekkt. Árið 1960 komst Yoko í kynni
við George Maciunas, helsta leiðtoga
framúrstefnulistamanna sem brátt
sameinuðust undir merkjum Flúxus.
Þótt rætur Flúxus væru í New York
voru áhrif hópsins víðtæk, meðal
annars hér á landi. Yoko var einn af
upphafsmönnum Flúxus-hreyfing-
arinnar og átti sinn þátt í að treysta
hana í sessi, meðal annars með því að
gera þakíbúð sína í SoHo í New York
að vettvangi tilrauna í nútímatónlist
veturinn 1960-61. Sýning sem hún
hélt í galleríi Maciunas síðla árs 1961
hafði líka sín áhrif. Um leið var hún
virkur þátttakandi í listalífi heima-
lands síns og sýndi í einu af gall-
eríum Tókýó-borgar.
Að hefja hið veigalitla
til metorða
En hvað einkennir svo myndlist
Yoko Ono? Flúxus-hreyfingunni hef-
ur stundum verið lýst sem bræðingi
af Dada, Bauhaus og Zen, og víst er
að þessi lýsing á vel við um þá af-
hjúpandi glettni sem mörg fyrri
verka Yoko bera með sér. Gjörn-
ingar hennar hafa oft einkennst af
því sem Macunias nefndi „nýhæku-
leikhús“ og stundum hefur verið
kallað hið „zeníska fjölleikahús“.
Frægir gjörningar hennar með John
Lennon frá 1969, Bed-Ins for Peace,
eru mjög í þessum anda, og eins hið
kunna verk Cut Piece frá 1964 sem
fær áhorfandann til þátttöku með því
að bjóða honum að klippa búta af
klæðum listamannsins og hafa með
sér heim af sýningunni. Í innsetning-
unni Ceiling Painting frá 1966 var
áhorfandanum boðið að klifra upp í
hvítan stiga og virða þar fyrir sér
orðið „JÁ“ sem ritað var með örsmáu
letri á loft salarins.
Árið 1964 gaf Yoko út safn „fyr-
irmælaverka“ í bókinni Grapefruit
og miðlaði þar einföldum leiðbein-
ingum til lesenda. Í einu verkanna,
sem nefnist Ljóshús, má lesa:
„Ljóshúsið er tálsýn, byggt úr hreinu ljósi.
Sláðu upp strendingum á ákveðnum tíma
dags, við ákveðna kvöldbirtu sem streymir
gegnum strendingana, og ljóshúsið birtist
í miðju vallarins eins og táknmynd, nema
hvað þessi táknmynd býður þér inngöngu
ef þú vilt. Svo kann að fara að ljóshúsið
birtist ekki daglega, alveg eins og sólin
skín ekki daglega.“
Þessi fallega tálsýn er um margt
lýsandi fyrir það „efnisafnám“ lista-
verksins sem er einkennandi fyrir
list Yoko Ono allt frá upphafi, og fyr-
ir þá skörpu sjón sem hún beinir að
hinu óáþreifanlega í náttúrunni. Í
verkinu Wind Piece frá 1962 var
áhorfandinn til að mynda beðinn um
að rýma fyrir þröngum gangi þar
sem vindurinn fengi óhindrað að
leika um, og í Light Piece átti að fylla
poka af því ljósi sem þar kæmist fyr-
ir og nota hann síðan sem ljósaperu.
Yoko hefur sjálf lýst því manna best
hversu litlu máli efnisleg tilvera
listaverksins skipti hana á þessum
fyrstu árum ferils hennar, í sam-
anburði við hugtakið eða hugmynd-
ina sem listamaðurinn kynnir til sög-
unnar:
„Það sem listamaðurinn hefur fram að
færa er „hugmynd“, líkt og steini sé hent
út í vatn til að gára það. Hugmynd er loft-
ið eða sólin. Hver sem er getur notað
hana, drukkið hana í sig eftir stærð og
vexti…“
Í þessu viðhorfi felst ákveðin auð-
mýkt. Í því mikla endurmati sem átti
sér stað á 7. áratugnum sneru lista-
menn frá þeim hátíðlegu viðhorfum
sem svo oft hafa einkennt stefnur og
strauma listasögunnar. Þeir sneru
baki við dýrum efnum og færðu verk
sín af háum stöplum niður á gólf og
útí hversdagslegt rými áhorfandans.
Gagnrýnandinn og sýningarstjórinn
Peter Frank komst vel að orði þegar
hann sagði: „Ásamt félögum sínum í
Flúxus-hreyfingunni hefur Yoko
hafið hið veigalitla til metorða og
kennt okkur að meta töfra hins
venjulega, um leið og við íhugum
hversdagsleika þess sem virðist
djúpstætt.“
Að hugsa okkur frið
Þegar Yoko var boðið að reisa frið-
arsúlu í Viðey kaus hún ekki að stað-
setja hana á hæð, né heldur vildi hún
stóran turn úr gleri og stáli. Hún
vildi hreinan ljósgeisla og fyrir stað-
setningu valdi hún lágan grasblett í
skjóli við Sjónarhól.
Hugmyndin að baki friðarsúlunni,
sem verður afhjúpuð næstkomandi
þriðjudag, er sótt í fyrirmæli að
Ljóshúsi sem Yoko skrifaði fyrir 42
árum og eru birt hér að ofan. Verkið
tekur á sig mynd „óskabrunns“, en
uppúr honum rís ljósgeisli, sem verð-
ur til úr fjölmörgum ljósum. Sex ljós-
anna lýsa þvert yfir lágan pall, sem
umlykur brunninn, og er síðan beint
uppávið með speglum. Ljóssúlan
birtist á hverju ári á fæðingardegi
Lennons 9. október og hverfur á
dánardægri hans 8. desember. Síðan
er hún tendruð á gamlárskvöld og
fyrstu viku vors. Eins og Yoko sagði
í fyrirmælum sínum árið 1965: „Svo
kann að fara að ljóshúsið birtist ekki
daglega, alveg eins og sólin skín ekki
daglega.“ Styrkur, skerpa og tær-
leiki ljóssúlunnar í Viðey mun stöð-
ugt breytast með skyggni, veðri og
vindum.
Orðin „Imagine Peace“ eru rist í
óskabrunninn á 24 tungumálum. Þau
eru í rauninni úr fyrirmælaverki sem
Yoko gerði á sjöunda áratugnum.
Það má taka orðin sem hrein fyr-
irmæli – ímyndaðu þér frið (eins og
réttu mér spýtu) – en eins og lista-
verk Yoko yfirleitt þá gefa orðin líka
í skyn óvænta uppgötvun eða furðu:
hugsa sér frið. Að hugsa sér! Getum
við ímyndað okkur friðsælan heim?
Hvað ef við gengjum útfrá friði sem
möguleika, myndum við líta framtíð-
ina öðrum augum? Myndum við leita
nýrra leiða í alþjóðlegum sam-
skiptum? Allt sem Yoko biður okkur
að gera er að hugsa okkur frið. Þetta
er hugmynd, eða ímynd, sem lista-
maðurinn kastar fram, „líkt og steini
sé hent út í vatn til að gára það“.
Hið einfalda er ekki
endilega auðvelt
Hinn róttæki einfaldleiki verka Yoko
Ono er vísvitandi og tengist hug-
myndum Zen-búddisma. Árið 1966
skrifaði hún að list geti veitt okkur
hvíld frá flækjum hversdagslífsins.
List getur beint manninum á veg
fullkominnar hugarslökunar og
þannig skerpt skynjunina. Þegar við
snúum aftur að flækjum heimsins
skiljum við þær á annan hátt. Gott
dæmi er einkar einfalt verk sem
Yoko skapaði 1966 þegar kalda stríð-
ið stóð sem hæst. Verkið heitir Play
it by Trust – Tefldu af trausti – og er
einfaldlega alhvítt skákborð með al-
hvítum taflmönnum. Með því að gera
andstæðar fylkingar eins er ekki
hægt að greina á milli þeirra. Ono
hefur sjálf sagt að hvíta taflborðið sé
einskonar lífsástand. „Lífið er ekki
svarthvítt, maður veit ekki hvað er
manns eigið og hvað er annarra.“
Ímyndið ykkur að tefla á slíku tafl-
borði, að reyna að muna hvaða tafl-
menn tilheyra hvorum og að sann-
færa andstæðinginn um það. Til að
geta haldið leiknum áfram verður
barátta skákmannanna að breytast í
samstarf. Skilaboðin eru einföld en
það sem fær verkið til að ganga upp
er að það gefur áhorfandanum til-
finningu fyrir hversu margslunginn
veruleiki okkar er og hvað við þurf-
um að leggja á okkur í sameiningu til
að ná árangri. Það sem er einfalt er
ekki endilega auðvelt.
Töfrar hins venjulega
Óskatré Eitt af nýrri verkum Yoko. Sýningargestum er boðið að skrifa óskir sínar á spjöld og hengja þau síðan á
tré í sýningarsalnum. Þessum óskum verður komið fyrir í tímahylki við friðarsúluna.
Þriðjudaginn 9. október verður
Friðarsúla Yoko Ono afhjúpuð í
Viðey en það er afmælisdagur bít-
ilsins og fyrrverandi eiginmanns
hennar, Johns Lennon. Hér er
fjallað um list Ono sem Lennon
sagði einu sinni að allir þekktu en
enginn vissi hvað gerði.
Höfundur er forstöðumaður
Listasafns Reykjavíkur.
Síðasta þorskastríðið
Átti breski flotinn einhver
svör við togvíraklippum
Landhelgisgæslunnar?
Mögnuð og spennandi
bók um hatrömm átök,
bæði á hafi úti og í
landi.
holar@simnet.is