Morgunblaðið - 16.09.2007, Blaðsíða 41

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. SEPTEMBER 2007 41
síst þegar aðgerðir bitna ekki bara á andófsmann-
inum heldur allri fjölskyldu hans og vinum. Og
ekki geta allir flúið land.
20. öldin hefur verið nefnd öld öfganna. Þá áttu
sér stað mestu framfarir mannkynssögunnar í
tækni og vísindum. En 20. öldin var einnig vett-
vangur mestu grimmdarverka mannkynssögunn-
ar. Mestu stórglæpamennirnir þegar litið er til
fjölda fórnarlamba eru Hitler, Stalín og Maó, en
einræðisherra á borð við Pol Pot vantaði ekki vilj-
ann til ódæðisverka. Þótt endalaust sé hægt að
greina og fjalla um söguna verður sennilega aldrei
hægt að komast að því hvað það er, sem gerir það
að verkum að hægt er að snúa milljónaþjóðfélagi á
braut ógnar, einræðis og ríkisrekinna hryðju-
verka. Þó hafa margir fræðimenn og rithöfundar
gefið innsýn í hlutskipti einstaklingsins þegar
stórfljót sögunnar hrifsar hann með sér. Ein
þeirra heitir Venjulegir menn: varalögreglusveit
101 og lokalausnin í Póllandi (Ordinary Men: Re-
serve Police Battalion 101 and the Final Solution
in Poland) eftir Christopher Browning sem fjallar
um það hvernig miðaldra, „venjulegir“ Þjóðverjar,
sem best er lýst með orðinu venjulegir, voru send-
ir til Póllands og voru áður en varði farnir að taka
þátt í hryllilegum voðaverkum á hendur gyðing-
um.
Uppgjör við ógnarstjórnir
um allan heim
H
ins vegar hefur þurft að gera ansi
mörg slík tilfelli upp á undan-
förnum áratugum og hefur það
ekki alltaf tekist vel. Segja má
að við slíkt uppgjör séu kostirnir
tveir – sannleikur eða réttlæti –
og þeir fari ekki alltaf saman. Eftir heimsstyrjöld-
ina síðari kom til uppgjörs í Japan og Þýskalandi.
Upp úr því risu gjörbreytt samfélög en engu að
síður héldu margir sem gegnt höfðu lykilstöðum
fyrir uppgjörið sessi þegar það var um garð geng-
ið. Mörgum þeirra kom kalda stríðið til bjargar.
Þegar járntjaldið féll kom til uppgjörs við for-
tíðina í löndum Austur-Evrópu. En víðar hefur
þurft að gera upp fortíðina. Settar hafa verið upp
sannleiksnefndir og dómstólar í Asíu, Suður-Am-
eríku og Afríku til að gera upp blóðugan feril harð-
stjóra ýmissa landa þar, allt frá Gvatemala og
Argentínu til Rúanda, Síerra Leóne og Kambódíu.
Endalok aðskilnaðarstefnunnar í Suður-Afríku
kölluðu á uppgjör sem varð að fara fram án þess
að þjóðfélagið gliðnaði í sundur eða einfaldlega
splundraðist. Þar var farin sú leið að mönnum var
gefinn kostur á að játa glæpi sína gegn uppgjöf
saka, en þeir, sem ekki gengu fram og játuðu, áttu
yfir höfði sér að vera sóttir til saka af fullum
þunga. Í kjölfarið fylgdu erfiðar vitnaleiðslur þar
sem kvalarar sátu oft andspænis fórnarlömbum
sínum og sögðu frá gerðum sínum. Þessi aðferð
var síður en svo óumdeild en segja má að í Suður-
Afríku hafi verið farin sú leið að leiða sannleikann
í ljós fremur en að leggja áherslu á réttvísina.
Í raun er ekki hægt að segja fyrir um það með
hvaða hætti hægt er að gera upp fortíðina, það er
hverrar þjóðar að ákveða fyrir sig. Eitt er þó ljóst
og það er að versti kosturinn er að gera ekki neitt,
sérstaklega þegar heilt þjóðfélag hefur verið und-
irlagt.
Saga 20. aldarinnar
er víti til varnaðar
Saga 20. aldarinnar er víti til varnaðar. Bækur á
borð við verk Orlandos Figesar bera því ef til vill
helst vitni hversu dýrmætt hið opna lýðræðislega
samfélag er og undirstrika hversu hættulegt er að
taka því sem gefnu. Oft er sagt að tímar hug-
sjónanna séu liðnir og átök um grundvallaratriði í
stjórnmálum heyri fortíðinni til. Nú snúist stjórn-
mál um að fínstilla kerfi sem allir séu sammála um
hvernig eigi að vera í grundvallaratriðum. Það má
hins vegar ekki gleyma því að á þessu kerfi hvílir
stjórnskipan sem byggð er á mestu umbótum í
sögu mannkyns og er þá ekki fast að orði kveðið:
Rétti einstaklingsins til frelsis undan ofríki. Figes
sýnir hvernig ofríkið getur skrumskælt líf einstak-
lingsins. Í vestrænu samfélagi er oft styttra í of-
ríkið en fólk gerir sér grein fyrir. Nóbelsverð-
launahafinn J.M. Coetzee talaði um það á
bókmenntahátíð að vofa ritskoðunar andaði köldu
ofan í hálsmálið á höfundum í kjölfar hryðjuverk-
anna í Bandaríkjunum 11. september 2001.
Ástandið, sem skapaðist í Bandaríkjunum þegar
kommúnistaveiðar Josephs McCarthys stóðu sem
hæst eru víti til varnaðar. Þá skapaðist andrúms-
loft þar sem þeir sem dirfðust að andmæla áttu yf-
ir höfði sér ofsóknir og útskúfun. Ástæðan fyrir
því að þarft er að rifja upp og draga fram örlög
einstaklinga í einræðisríkjum á borð við Sovétrík-
in er sú að þá getur hver og einn gert sér grein fyr-
ir því við hvað er að etja ef hann lendir í sömu
sporum: að þurfa að lifa af hversdaginn þar sem
ógnin er við völd. Það er áminning um þau verð-
mæti, sem eru fólgin í frelsi og mannréttindum og
að vörninni fyrir þessum grundvallaratriðum lýk-
ur aldrei.
» Oft er sagt að tímar hugsjónanna séu liðnir og átök umgrundvallaratriði í stjórnmálum heyri fortíðinni til. Nú snú-
ist stjórnmál um að fínstilla kerfi sem allir séu sammála um
hvernig eigi að vera í grundvallaratriðum. Það má hins vegar
ekki gleyma því að á þessu kerfi hvílir stjórnskipan sem byggð
er á mestu umbótum í sögu mannkyns og er þá ekki fast að orði
kveðið: Rétti einstaklingsins til frelsis undan ofríki.
rbréf
Reuters
Vofa Stalíns Jósef Stalín lá eins og mara á rússnesku þjóðfélagi þegar hann var við völd. Þó er enn að finna fólk, sem saknar tíma Stalíns og fer út á götu með myndir af honum á lofti á tyllidögum.