Morgunblaðið - 23.03.2008, Blaðsíða 46

46 SUNNUDAGUR 23. MARS 2008 MORGUNBLAÐIÐ
ALDARMINNING
Margt breyttist við
hernám Íslands árið
1940. Atvinnuleysið
hvarf sem dögg fyrir
sólu og fólk streymdi
utan af landi að kjöt-
kötlum höfuðborgar-
innar. Íslenskt mannlíf
tók stökkbreytingum
en þó voru margir sem
hrifust ekki með
straumnum, högguðust
ekki í stormviðrum
stríðsins, en hlúðu þess
í stað að þjóðlegum
gildum; lögðu rækt við
menningararfinn. Vestur á Ísafirði
höguðu örlögin því svo að þar kynnt-
ust og bundust vináttu Guðmundur G.
Hagalín og Þórleifur Bjarnason. Báð-
ir voru þeir Vestfirðingar, Guðmund-
ur úr Arnarfirði en Þórleifur af
Ströndum. Þau kynni voru mikilvæg
fyrir íslenska þjóðmenningu og þjóð-
ararf.
Þórleifur fæddist hinn 30. janúar
1908 „í sveitabæ á svörtustu Horn-
ströndum, alveg út við Hælavíkur-
bjarg“, eins og hann orðaði það sjálf-
ur í viðtali við Gísla Jónsson í 8. hefti
tímaritsins Heima er bezt 1978. Hann
ólst þar upp hjá móðurforeldrum sín-
um, Guðna Kjartanssyni og Hjálm-
fríði Ísleifsdóttur. Lífsbaráttan var
hörð, náttúruöflin óvægin og mis-
kunnarlaus, sumrin stutt en veturnir
langir. Oft lá snjór yfir öllu þótt að-
eins væru fjórar vikur að sumri, og
hálfrokkið í snæviþöktum og héluðum
bænum. Leiðin upp í birtuna og kuld-
ann lá um snjótröppur sem fjölgaði
dag frá degi.
Það gekk á heyjaforðann svo draga
varð úr gjöf handa fénu, sem bar
auðsæ merki harðindanna. Umskipt-
in voru mikil þegar loksins voraði,
jörðin bræddi af sér snjóinn, grasið
kom grænt undan fönninni, róið var
nætur og daga því að
hrognkelsi og færafiskur
veiddust undir bjarginu
og senn var kominn tími
eggsiga. Þá flykktist að
fjöldi karla og kvenna að
austan og vestan til þess
að draga feng í eigin bú.
Þá urðu hinar afskekktu
víkur Hornstranda
miðja alheimsins.
Barnaskóli var að
sjálfsögðu enginn í
Hælavík og Þórleifur
varð ekki læs fyrr en
hann var kominn á 8. ár.
Ástæða þess var sú að honum þótti
fyrirhafnarminna að láta segja sér
sögur en að leggja það á sig að lesa
þær sjálfur, enda voru á löngum vetr-
arkvöldum lesnar eða sagðar sögur,
kveðnar rímur, og rætt um atburði
sagna eða rímna. Fólkið lifði sig inn í
heim sagnanna. Afi Þórleifs átti Njálu
og hafði sagt honum kafla úr sögunni
en aldrei alla. Njála var dýrgripur og
afinn vildi ekki láta bókina í hendur
ólæsum óvitanum. Drengurinn stóðst
ekki freistinguna, naut þar ömmu
sinnar og „stal“ bókinni. Hann glímdi
við hana allt sumarið og var orðinn
fluglæs um haustið. Þetta olli mikilli
undrun en svo var leyndardómnum
ljóstrað upp, en ekki var drengnum
refsað. Menn refsa ekki fyrir krafta-
verk. Afi hans hafði á orði þegar hann
seildist eftir Njálu; „hann er náttúr-
lega búinn að lesa hana í blöð,“ en svo
reyndist þó ekki. Tók hann þá í nefið
og hafði ekki fleiri orð um það. „En
fall Gunnars á Hlíðarenda kom mér á
óvart miðað við allt sem afi hafði sagt
mér af garpskap hans, og ég hágrét
yfir kappanum dauðum.“ Dyr ljóðsins
lukust upp fyrir Þórleifi þegar hann
10 ára gamall fékk í hendur skólaljóð
Þórhalls Bjarnarsonar, með köflum
um höfundana. Hann varð uppnum-
inn af ljóðalestrinum, sérstaklega
kynngimögnuðum Grettisljóðum
Matthíasar. Hann las allt sem hann
komst yfir og sökkti sér meira að
segja niður í vísnaskýringar í Íslend-
ingasögunum. Farskóli var í sveitinni
í sex vikur árin 1921-1922; lengra varð
formlegt barnaskólanám Þórleifs
ekki.
Sautján ára gamall fór Þórleifur til
Reykjavíkur til náms. Hann fékk inn-
göngu í lýðskóla Ásgríms Magnús-
sonar og tók þaðan próf upp í Kenn-
araskólann. Kennaranámið var eina
færa leiðin fyrir hann til að komast til
mennta eins og títt var um ungt fólk á
hans aldri. Skotsilfur Þórleifs var af
skornum skammti og honum því
nauðsynlegt að fá sumarvinnu til þess
að endar næðu saman.
Á uppvaxtarárum hans í Hælavík
hafði hinn þjóðkunni athafnamaður,
Eldeyjar-Hjalti, sem þá var skútu-
skipstjóri, komið til Hælavíkur og
tókust þá góð kynni með honum og
hinum aldna og fróða Hælavíkur-
bónda, afa Þórleifs. Þegar til Reykja-
víkur kom færði Þórleifur Hjalta bréf
frá afa sínum þar sem hann bað
Hjalta að útvega Þórleifi atvinnu.
Hjalti brást vel við þeirri bón. Fékk
Þórleifur sumarvinnu við höfnina og
þannig leystust fjármálin farsællega.
Hann lauk kennaraprófi 1929 og hóf
þegar kennslustörf og fór á ferli sín-
um í gegnum öll stig kennslunnar,
nema skólastjórn; var farkennari í
Önundarfirði, barnakennari á Ísafirði
og stundakennari við gagnfræðaskól-
ann þar. Eftirlætiskennslugreinar
hans voru saga og íslenska. Árið 1943
var hann ráðinn námsstjóri á Vest-
urlandi og gegndi því starfi til ársins
1972.
Það var á Ísafirði sem leiðir þeirra
Guðmundar G. Hagalín og Þórleifs
lágu saman og það varð afdrifaríkt.
Guðmundur segir svo frá í minning-
arorðum um Þórleif: „Ekki höfðum
við Þórleifur þekkst lengi, þegar með
okkur tókst slík vinátta, að fyllsta
tiltrú ríkti okkar á milli, en án slíkrar
vináttu hefði ég ekki orðið þeirrar
innilegu gleði aðnjótandi að verða að
allmiklu leyti frumkvöðull að því, að
hann leiddist tiltölulega snemma út á
rithöfundarbrautina.“ Guðmundur
hafði komið oft til Hælavíkur á skút-
um, sem hann var háseti á, 1913-1916,
að báðum þeim árum meðtöldum, og
var því vel kunnugur mannlífi þar en
vildi vita meira. Náin kynni þeirra
Guðmundar og Þórleifs hófust 1942.
Guðmundur fékk Þórleif til að segja
sér sögur af Hornströndum og hvatti
hann til þess að færa þær í letur. Þór-
leifur beið ekki boðanna, fór að ráðum
Guðmundar og hið mikla rit Horn-
strendingabók kom út strax árið eftir,
1943.
Í eftirmælum um Þórleif komst
Guðmundur svo að orði: „Mér var
mjög hugleikið, að Þórleifur – með
sína ágætu frásagnargáfu og næmu
mannþekkingu, semdi skáldsögur,
sem gerðust á heimaslóðum hans.
Hann var Hornstrendingur, alinn upp
við furðulega hrikalega náttúru og
innst inni mótaður af þeim dulúðga og
feiknkennda blæ, sem slík náttúru-
undur gæða börn sín frá bernsku. Ég
er Arnfirðingur, og Arnfirðingar
voru, ásamt Hornstrendingum, taldir
fjölvísastir galdramenn allra Íslend-
inga, allt fram á þessa öld. Tengsl
hans við náttúru Hornstranda voru
síst ómáttugri en mín við Arnarfjörð,
og eins og í mér bjó honum í hug sá
uggur, að þau öfl mannlegs lífs, sem
barist höfðu öld eftir öld í heima-
byggðum okkar við trölldóm brims og
bjarga, hefðu nú beðið fullnaðarósig-
ur.“ Íslensk þjóð á Guðmundi G.
Hagalín mikið að þakka fyrir að hafa
átt sinn þátt í því að fullmótað sagna-
skáld kvaddi sér hljóðs og færði í let-
ur á næstu árum mörg þjóðleg stór-
virki. Of langt mál væri að lýsa af
nákvæmni öllum þeim verkum, en
þau helstu voru, auk Hornstrendinga-
bókar: Skáldsagan Svo kom vorið.
Sagnabálkurinn um mannlíf á Horn-
ströndum, Hvað sagði Tröllið? og
Tröllið sagði. Hinn stórbrotni harm-
leikur Sú grunna lukka. Smásagna-
söfnin Þrettán spor og Hreggbarin
fjöll. Minningabókin Hjá afa og
ömmu. Íslandssaga í tveimur bindum.
Aldahvörf – Ellefta öldin í sögu Ís-
lendinga og loks Sléttuhreppur –
fyrrum Aðalvíkursveit, sem hann
samdi ásamt Kristni Kristmundssyni,
skólameistara.
Þórleifi var margt til lista lagt.
Skaparinn var mjög örlátur þegar
hann bjó hann til lífsgöngunnar. Jón
Páll Halldórsson, sem hóf skólaferil-
inn hjá Þórleifi, segir kennsluna hafa
verið mjög áhrifamikla og ógleyman-
lega. Bjarnfríður Leósdóttir komst
þannig að orði: „Hann bjó yfir leiftr-
andi frásagnargleði, og þegar hann
sagði sögu, þá fylgdi hann eftir með
látbragði. Hann hreif mann umyrða-
laust inn í heim sögunnar og síðan
þekkti maður persónurnar og um-
hverfi þeirra eins og maður hefði
sjálfur verið þátttakandi í atburðin-
um.“ Leikari og eftirherma var Þór-
leifur einnig af Guðs náð og hann tók
mikinn þátt í leiklist á Ísafirði og síð-
an á Akranesi þegar hann fluttist
þangað vegna námsstjórastarfa
sinna. Guðmundur G. Hagalín sagði
þannig frá í minningargrein sinni um
Þórleif: „Ég sá hann aðeins leika sem
séra Sigvalda í Manni og konu í leik-
gerð Emils Thoroddsens. Leikur
hans var snilldarlegur, og það, sem
meira var: Hann minnti hvergi í leik
sínum á þann séra Sigvalda, sem þeir
höfðu skapað, Brynjólfur Jóhannes-
son og Valur Gíslason. Það var, ef svo
mætti segja, Sigvaldi þriðji, sem Þór-
leifur sýndi. Brynjólfur frétti af því,
hve vel tækist á Akranesi um sýning-
ar á Manni og konu hjá þeim Akur-
nesingum. Hann brá sér upp eftir og
horfði á sýningu. Hann sagði mér
mörgum árum seinna, að hann myndi
og dáði Þórleif í hlutverki hins við-
sjála klerks, sem hvert mannsbarn á
Íslandi kunni skil á fyrir nokkrum
áratugum.“ Ólafur Haukur Árnason
komst svo að orði um leiklistarhæfi-
leika Þórleifs í minningarorðum sín-
um: „Leikari var hann ágætur og fjöl-
hæfur mjög. Mér er einkum
minnisstæð túlkun hans á Jóni
Hreggviðssyni. Þar fór saman kunn-
átta frásagnarmeistara og framsagn-
arsnillings og djúpur skilningur á eðl-
isþáttum Jóns og aðstæðum og
einkennum þeirra tíma sem meitluðu
hann og mótuðu úr harðasta kjarna
þess kynstofns sem hjarði við ysta
haf. Þórleifur hafði rödd úr hvers
manns barka. Sú saga mun nærri
sanni sem hér mun sögð því til stað-
festingar. Á allra fyrstu árum hljóð-
upptöku hjá Ríkisútvarpinu mun ná-
inn vinur hans og lærimeistari á
marga lund, Guðmundur G. Hagalín,
rithöfundur, hafa lesið inn á band eða
stálþráð hér syðra. Nokkru síðar hélt
hann vestur með strandferðaskipi.
Kvöld eitt situr hann í sal með öðrum
farþegum og glymur þar í viðtæki.
Allt í einu þýtur Hagalín á fætur eftir
að hafa lagt við hlustir andartak og
mælir stundarhátt: „Er nú Þolleifur
minn farinn að herma eftir mér í út-
varpið líka?““
Ég hafði aldrei á Hornstrandir
komið en siglt þar framhjá þegar ég
var síldarsjómaður á árunum milli
tektar og tvítugs. Sú sýn hafði mikil
áhrif á mig. Því var það að þegar ég
taldi fyrirtæki mitt í stakk búið til að
gera Hornströndum skil kom það af
sjálfu sér að ég leitaði til Þórleifs um
heimild til þess að gefa út Horn-
strendingabók. Það var auðsótt og
hann leyfði mér að skipta verkinu í
þrennt. Hvert bindi bar sitt undirheiti
og eru þau Land og líf, Baráttan við
björgin og Dimma og dulmögn. Verk-
ið kom út 1976 og var prýtt með ljós-
myndum Finns Jónssonar og Hjálm-
ars R. Bárðarsonar. Móttökurnar
voru með miklum ágætum og ég gaf
það út aftur 1983. Báðar útgáfurnar
eru uppseldar. Kynni okkar Þórleifs
urðu ekki löng því að hann féll frá
1981. Ég hafði í millitíðinni gefið út
bók hans, Sú grunna lukka, árið 1978.
Þórleifur er mér mjög minnisstæður
og kynni mín af honum mér dýrmæt.
Þórleifur Bjarnason er þess verður
að hans sé minnst þegar öld er liðin
frá fæðingu hans. Hann skilaði þjóð
sinni drjúgu dagsverki sem haldið
verður í heiðri meðan hér býr fólk
sem vill þekkja uppruna sinn og sögu;
varðveita menningararfinn.
Örlygur Hálfdanarson.
Þórleifur Bjarnason