Morgunblaðið - 12.08.2008, Blaðsíða 8

8 ÞRIÐJUDAGUR 12. ÁGÚST 2008 MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Eftir Höllu Gunnarsdóttur
halla@mbl.is
BEINT samhengi var milli stuðning
Íslands við innrásina í Írak og ís-
lenskra varnarmála, þ.e. veru
Bandaríkjahers hér á landi. Þetta
kemur fram í grein Vals Ingimund-
arsonar, sagnfræðings, í bókinni
Uppbrot hugmyndakerfis. End-
urmótun íslenskrar utanríkisstefnu,
1991-2007 sem er nýkomin út.
Þannig segir að íslenskir embætt-
ismenn í Reykjavík og Washington
hafi tengt Íraksstríðið og íslensk
varnarmál saman með því að benda
á að það væri ekki forsvaranlegt að
þrýsta á stuðning íslenskra stjórn-
valda við innrásina ef að á sama tíma
stæði til að draga úr viðbúnaði
Bandaríkjahers á Íslandi. Ein af
röksemdunum var að Ísland, sem
eitt „hinna viljugu“, gæti orðið skot-
mark hryðjuverkamanna. Bandarísk
stjórnvöld áttuðu sig á, samkvæmt
grein Vals, að stuðningur Íslands við
innrásina kynni að verða „nokkru
verði keyptur“ en gáfu þó aldrei til
kynna að sú ákvörðun að kalla orr-
ustuþoturnar á brott yrði tekin til
endurskoðunar. Athygli vekur að
þrátt fyrir þetta lögðu íslensk
stjórnvöld áherslu á það strax í byrj-
un apríl 2003 að stuðningurinn við
Íraksstríðið hefði ekkert með orr-
ustuþoturnar að gera og komu þeim
skilaboðum til bandarískra stjórn-
valda.
Davíð ofmat samningsstöðuna
Valur vitnar í óbirt bréfa-
samskipti George W. Bush, Banda-
ríkjaforseta, og Davíðs Oddssonar,
þáverandi forsætisráðherra Íslands
og heldur því fram að Davíð hafi of-
metið samningsstöðu íslenskra
stjórnvalda þegar hann hótaði því að
segja varnarsamningnum upp ef
dregið yrði úr herviðbúnaði hér á
landi. Trúverðugleiki íslenskrar ut-
anríkisstefnu hafi beðið hnekki þeg-
ar ekki var staðið við margítrekaðar
hótanir um uppsögn varnarsamn-
ingsins. „Davíð Oddsson taldi að
herinn væri hér „til að verjast óviss-
unni“, enda var vonlaust að halda því
fram að einhver bein hernaðarógn
steðjaði að landinu. Hann var hins
vegar ekki reiðubúinn að skilgreina
nánar hvað fjórar orrustuþotur
gætu gert ef hér skapaðist hættu-
ástand. Bandaríkjamenn héldu því
fram að herbúnaðurinn kæmi ekki
að neinum notum ef landið yrði fyrir
árás og væri ekki til varnar þeim
hermönnum sem þeir höfðu á Ís-
landi,“ segir í greininni þar sem jafn-
framt kemur fram að íslensk stjórn-
völd hafi lagað utanríkisstefnu sína
að ráðandi orðræðu í alþjóðamálum.
Fyrst áttu orrustuþoturnar fjórar að
vera einhvers konar vörn gegn fram-
tíðaróvissu en síðar, eftir hryðju-
verkaárásirnar á Bandaríkin 11.
september, hafi þær átt að hafa fæl-
ingarmátt gegn hryðjuverkum.
„Vafalaust hafa ráðamenn gert sér
ljóst að þoturnar skiptu ekki sköp-
um. En þeir vissu að yrðu þær kall-
aðar á brott yrði nánast ekkert eftir
af herstöðinni vegna þess að nær öll
starfsemin snerist um þær með
beinum og óbeinum hætti,“ segir í
greininni.
Tvíbent afstaða Halldórs
Valur bendir á að Halldór Ás-
grímsson hafi verið mildari í afstöðu
sinni gagnvart kröfum Bandaríkja-
manna um niðurskurð en Davíð og
m.a. lagt til ákveðnar tilslakanir.
Davíð vildi hins vegar ekkert gefa
eftir. Að sama skapi voru Halldór og
Davíð ekki einhuga þegar kom að
stuðningi við Íraksstríðið. Davíð fór
aldrei leynt með þá skoðun sína að
fylgja ætti Bandaríkjamönnum að
málum og í greininni segir að varla
hafi annað hvarflað að honum en að
ganga alla leið í stuðningi við Banda-
ríkin þegar stjórn George W. Bush
fór fram á það. Í bréfaskiptum við
Kjell Magne Bondevik, þáverandi
forsætisráðherra Noregs, sex vikum
fyrir innrásina, hafnaði Davíð alfarið
þeim hugmyndum að Sameinuðu
þjóðirnar þyrftu meiri tíma til
vopnaeftirlits í Írak sem og að ör-
yggisráð Sameinuðu þjóðanna ætti
að samþykkja sérstaka ályktun um
heimild til innrásar.
Halldór var hins vegar mun treg-
ari til, enda vildi hann að ný ályktun
frá öryggisráðinu lægi fyrir auk þess
sem mun meiri andstaða var við
stríðsrekstur í Framsóknarflokkn-
um en í Sjálfstæðisflokknum. Hann
lét þó til leiðast að lokum. Þegar
bandarískir fjölmiðlar greindu frá
því að Ísland væri á lista hinna „vilj-
ugu þjóða“ dró Halldór hins vegar
strax í land og gerði að því skóna að
stuðningurinn væri ekki eins mikill
og Bandaríkjamenn héldu fram.
Í greininni segir að bandarísk
stjórnvöld hafi sett fram ákveðnar
kröfur mánuði fyrir innrásina, m.a.
að fá fullan aðgang að Keflavík-
urflugvelli. Utanríkisráðuneytið
vildi hins vegar að framlag Íslands
yrði skoðað í samhengi við framlag
annarra ríkja en stjórnvöld settu sig
þó ekki upp á móti þeirri leynilegu
aðgerð Bandaríkjamanna að flytja
útlagasveit Íraka frá Bandaríkj-
unum í gegnum Ísland, áleiðis til
Íraks í lok febrúar 2003.
Samningsstaða Íslands engin
Í grein Vals segir að þrátt fyrir
persónulega velvild George W. Bush
í garð Davíðs Oddssonar hafi hern-
aðarhagsmunir Bandaríkjanna ráðið
að lokum og lagatúlkun Bandaríkja-
manna á varnarsamningnum farið
eftir því. Samkomulagið sem gert
var þegar herinn fór héðan hafi bor-
ið þess merki að samningsstaða ís-
lenskra stjórnvalda var engin.
Bandaríkjamenn höfnuðu öllum ósk-
um um að einhverjir hermenn yrðu
hér á landi og það eina sem íslensk
stjórnvöld fengu út úr viðræðunum
um hervarnir var almenn áætlun
Bandaríkjamanna um öryggi Ís-
lands á neyðartímum, ákvörðun um
reglubundna samráðsfundi hátt-
settra embættismanna og fallist var
á að hér á landi yrði haldin ein her-
æfing á ári.
Samkvæmt grein Vals hefði ís-
lenskum stjórnvöldum sennilega
ekki boðist betri lausn en Banda-
ríkjamenn voru reiðubúnir að styðja
á vettvangi Atlantshafsbandalagsins
(NATO) á árunum 2003-2004, þ.e. að
einhver bandalagsríki kæmu að lof-
ferðaeftirliti á Íslandi. Íslensk
stjórnvöld hefðu þá þurft að gefa sig
fyrr í deilunni.
Herinn fór þrátt fyrir allt
 Bein tengsl voru milli stuðnings Íslands við innrásina í Írak og tilrauna stjórnvalda til að tryggja áfram-
haldandi viðveru Bandaríkjahers  Davíð Oddsson, þá forsætisráðherra, ofmat samningsstöðu Íslands
Morgunblaðið/ÞÖK
Einn fáni í stað tveggja Varnarsamningurinn við Bandaríkin var gerður árið 1951 og í framhaldinu var opnuð
varnarstöð á Miðnesheiði. Bandaríkjamenn tóku einhliða ákvörðun um að hætta starfsemi þar árið 2006.
Morgunblaðið/Einar Falur
Ekkert blóð Stuðningur Íslands við innrásina í Írak olli miklum
deilum hér á landi og efnt var til fjölmennra mótmæla.
Morgunblaðið/Jim Smart
Deilt um varnir George W. Bush vildi ekki veikja stöðu Davíðs
Oddssonar en á endanum réðu hernaðarlegir hagsmunir.
BANDARÍKJAMENN gerðu ým-
islegt til að afla málstað sín-
um stuðnings að því er fram
kemur í umfjöllun Vals. Sett
var upp sérstök fjölmiðlaáætl-
un árið 2003. Elizabeth Jones,
þáverandi aðstoðarutanrík-
isráðherra Bandaríkjanna, var
falið að ræða við Styrmi Gunn-
arsson, þáverandi ritstjóra
Morgunblaðsins, og Boga
Ágústsson, þáverandi forstöðu-
mann fréttasviðs Ríkisútvarps-
ins. Tveimur dögum síðar áttu
síðan blaðamenn þessara
tveggja miðla að fá viðtal við
Colin Powell, þáverandi utan-
ríkisráðherra Bandaríkjanna,
og Bandaríkjamenn gengu svo
langt að koma með tillögu um
hvaða blaðamenn það skyldu
vera.
Fleiri liðir í áætluninni voru
að bjóða þremur fjölmiðla-
fulltrúum til Washington og
síðar sex íslenskum áhrifa-
mönnum í NATO-ferð til Bruss-
el til að kynna sér starfsemi
bandarísku herstjórnarinnar í
Evrópu. Þessar ráðagerðir fóru
hins vegar út um þúfur, að því
er fram kemur í grein Vals, og
fundurinn með Styrmi og Boga
hafði engin áhrif á framgang
málsins, nema að ljóst var að
ritstjóri Morgunblaðsins feng-
ist ekki til að ganga erinda
Bandaríkjamanna að þessu
sinni.
Fjölmiðlaáætlun
fór í vaskinn
ÍSLENSK stjórnvöld réðu tvisv-
ar sinnum bandaríska hags-
munaverði (lobbýista) til að
afla málstað sínum í deilunni
um orrustuþoturnar fylgis í
Washington. Sá fyrri, James
Kuhn, mælti m.a. með því að
stjórnvöld stofnuðu til tengsla
við bandaríska þingmenn og
taldi alls óvíst að bandaríska
utanríkisráðuneytið kæmi í veg
fyrir að orrustuþoturnar yrðu
kallaðar á brott. Í grein Vals
segir að lítið hafi komið út úr
starfi Kuhns. Íslensk stjórnvöld
hafi ekki tekið mikið tillit til
ráðlegginga hans. Jafnframt
hafi farið mjög í taugarnar á
bandarískum embætt-
ismönnum að Íslendingar
skyldu ráða hagsmunavörð til
að ganga erinda sinna.
Í fótspor Mike Tyson
Það sama átti við þegar ís-
lensk stjórnvöld réðu Sig Ro-
gich, litríkan almannatengil af
íslenskum ættum, sem upp-
haflega bar nafnið Sigfús.
Nafn hans varð hvað þekktast
þegar hnefaleikarinn Mike Ty-
son réði hann til að bæta
ímynd sína eftir að hann beit
hluta af eyra andstæðings síns
árið 1997. Ekki var það þó
ástæðan fyrir því að íslensk
stjórnvöld ákváðu að veðja á
þennan hest heldur sérstök
tengsl hans við Bush-
fjölskylduna. Rogich hafði ver-
ið sendiherra hér á landi í
nokkra mánuði árið 1992 en
var síðan kallaður heim til
Bandaríkjanna til þátttöku í
kosningabaráttu George Bush
eldri. Hins vegar breytti ráðn-
ing hans litlu um samninga-
viðræður Íslands og Bandaríkj-
anna.
Réðu tvisvar
hagsmunaverði
Hingað til hefur því verið haldið fram að
Davíð Oddsson og Halldór Ásgrímsson,
þáverandi utanríkisráðherra, hafi tekið
ákvörðun um stuðning við Íraksstríðið
þegar ósk um það barst frá bandarískum
stjórnvöldum 18. mars 2003. Í grein Vals
kemur hins vegar fram að daginn áður
hafi bresk stjórnvöld fengið grænt ljós frá
Íslandi.
Halldór hefur sagt opinberlega að hann
hafi lagt blessun sína yfir að Ísland yrði á
lista hinna viljugu þjóða í tengslum við
ríkisstjórnarfund hinn 18. mars. Hins veg-
ar ber heimildum Vals ekki saman um
hvort Halldór hafi í raun gefið samþykki
sitt á þeim tímapunkti, þ.e. áður en
bandaríska sendiherranum var tilkynnt að
Ísland væri með á listanum. Síðar um dag-
inn færði sendiherra Íslands í Washington
bandarískum stjórnvöldum þau skilaboð
að bæði forsætisráðherra og utanrík-
isráðherra stæðu að baki ákvörðuninni.
Bresk stjórnvöld fengu
grænt ljós 17. mars