Morgunblaðið - 01.09.2008, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 1. SEPTEMBER 2008 13
Landeigandi hefur síðastaorðið um hvaða trjáteg-und er plantað á hverjumstað. Ýmis sjónarmið ráða
ferðinni, en eðlilega er notagildi of-
arlega í huga bóndans og eins hvern-
ig tegundin fellur að landinu.
Mest er gróðursett af íslensku
birki og jókst notkun birkis mjög
með tilkomu Hekluskógaverkefn-
isins, sem er nýtt samstarfsverkefni
nokkurra aðila, en þar er nær ein-
göngu notað íslenskt birki. Samtals
eru gróðursettar hátt í tvær millj-
ónir birkiplantna á ári hér á landi.
Næst á eftir koma rússalerki og
sitkagreni, rúmlega milljón plöntur
af hvorri tegund, og þar á eftir stafa-
fura og Alaskaösp, nokkur hundruð
þúsund plöntur af hvorri tegund.
Mikil vinna er við gerð áætlunar
um hvert ræktunarsvæði, en ráðu-
nautur eða áætlanafulltrúi kort-
leggur niður í reiti þau svæði þar
sem samningur hefur verið gerður
um skógrækt. Auk veðurfars hefur
hver reitur sín sérkenni hvað varðar
landhalla, jarðvegsdýpt og hvort
grjót er á yfirborði eða ekki. Þegar
því er lokið fer ráðunautur með
ákveðnar tillögur til bónda, þannig
að haft er samráð um hvað fer í jörð-
ina á hverjum stað.
Bóndinn hefur síðasta orðið, að
sögn Björns Jónssonar hjá Suður-
landsskógum, en ráðunautur hefur
þekkingu til að segja að ákveðnar
tegundir þrífist vel og aðrar hugs-
anlega alls ekki á viðkomandi spildu
t.d. vegna raka eða jarðvegs. „Þegar
skógræktaráætlun hefur verið gerð
og við erum búin að lesa landið ligg-
ur það nokkuð ljóst fyrir hverju á að
planta á hverjum stað,“ segir Björn.
Hann segir líka að bóndinn þurfi
að gera sér grein fyrir því hvaða
hlutverk skóginum sé ætlað; kannski
sé honum ætlað meira hlutverk en
að ná borðviði eða timbri.
Tugir kílómetra af skjólbeltum
Þeir sem rækta skjólbelti víða um
land eru einnig hluti af landshluta-
verkefnunum í skógrækt. Í mörgum
tilvikum eru sömu aðilar með skjól-
beltaræktun og nytjaskógrækt. Þeir
vinna oft sín verk síðsumars og í
haust má reikna með að lagðir verði
tugir kílómetra af skjólbeltum bara
á Suðurlandi af á annað hundrað
bændum.
Tilgangur með skjólbeltunum er
margvíslegur, þau eru notuð til að
skýla búfénaði, túnum og korn-
ökrum. Ferðaþjónustubændur koma
margir upp skjóli í kringum sinn bú-
skap. Margir nota skjólbelti sem
undanfara skógræktar.
Hvert landshlutaverkefni hefur
sín sérkenni og áherslur enda eru
aðstæður og skógræktarskilyrði
mismundandi eftir landshlutum.
Heimamenn eiga fulltrúa í stjórn
hvers verkefnis og gefur það land-
eigendum tækifæri til að taka þátt í
mótun og framgangi verkefnisins.
Landbúnaðarráðherra og Skógrækt
ríkisins skipa einnig menn í stjórn
verkefnanna.
Falli að landi en skapi
einnig sem bestan arð
„Val á trjátegundum er og verður
alltaf umdeilt, en við viljum reyna að
fella skóg sem best að landslaginu,
en um leið hámarka arð þeirra sem
standa í þessu,“ segir Björn B. Jóns-
son, framkvæmdastjóri Suðurlands-
skóga.
„Hér á Suðurlandi eru það sitka-
greni, ösp og fura sem standa sig
best, en á Austur- og Norðurlandi er
það lerkið. Þegar við skipuleggjum
skógrækt horfum við stöðugt meira
á það að skógurinn falli vel inn í um-
hverfið og blöndum skógana mjög
mikið nú orðið, niður í minnstu
runna til að skreyta skóga.“
Spurður um háar aspir sem
breyta landslaginu víða meðfram
þjóðveginum og hvort skórækt-
armenn heyri ekki athugasemdir
vegna þeirra segir Björn að fólk á
landsbyggðinni fagni þessari trjá-
rækt frekar en hitt. Hann hafi þó
heyrt athugasemdir vegna aspanna
sem er að finna meðfram veginum
við Flúðir. Það sé þó meira kaffi-
stofuspjall heldur en ígrunduð gagn-
rýni.
„Varðandi aspirnar þá heyri ég á
fólki að aspir eigi heima í nytja-
skógrækt og ég stend með þeim sem
segja að aspir eigi ekki heima í þétt-
býli.“
„Ég vil alvöru skóg“
Þröstur Eysteinsson hjá Skóg-
rækt ríkisins er spurður hvort þær
plöntur sem mest eru notaðar í
landshlutaverkefnunum, að birkinu
undanskildu, séu ekki gestir eða að
minnsta kosti framandi í íslenskri
Flóru. Hann segir að þessar teg-
undir séu vel aðlagaðar íslenskum
aðstæðum og ríkið væri ekki að
styrkja þessa grein nema vitað væri
að þær vaxa vel hér á landi.
Hann er spurður hvort skógrækt-
armenn heyrðu ekki gagnrýn-
israddir á þessar tegundir.
„Vissulega. Þessar raddir um inn-
fluttu tegundirnar hafa verið svolítið
háværar að undanförnu. Við heyrum
hins vegar jafn margar raddir skóg-
arbænda og annarra sem segja að ef
„þið ætlið að láta mig eingöngu gróð-
ursetja birki þá verð ég ekki með.
Birkið vex ekkert og hjá mér verður
þetta bara kjarr, ég kæri mig ekki
um slíkt. Ég vil alvöruskóg ef ég fer
að gróðursetja tré á annað borð.“
Við hlustum líka á þessar raddir og
reynum svo að finna niðurstöðu sem
allir geta verið sáttir við,“ segir
Þröstur.
„Ég held að það sem eftir stendur
sé að hver maður hafi sinn smekk og
það sé einfaldlega ekki hægt að sam-
ræma smekk fólks,“ segir Þröstur.
Nákvæmar áætlanir
forsenda ræktunar
ÓNEFNDUR áhugamaður um skógrækt hefur ýmislegt að athuga við
gróðursetningu á öspum meðfram vegum. „Menn eru að setja aspir í
röðum rétt við vegi og ef þessi bannsett té fara að þrífast er verið að
biðja okkur að keyra í göngum. Alla leið frá Stóru-Laxá að Flúðum mun
ekki sjá til sólar, hvað þá að þú sjáir út fyrir veginn. Eitt er að keyra í
skógi, en mér líst ekkert á ef það á skikka mig til að keyra í trjágöng-
um,“ segir hann og bætir við: „Hjá sumum skógræktarmönnum er tré
skilgreining á orðinu fegurð.“
Er tré sama og fegurð?
Á SÍÐUSTU árum hafa stöðugt meiri kröfur verið gerðar til bænda í
skógrækt. Á það við ýmsa umhverfisþætti og ekki síst skipulagsmál
sem orðin eru flóknari en áður og ekki er lengur sjálfgefið að sá sem
vill fara út í nytjaskógrækt fái leyfi sveitarstjórna til þess. Umhverf-
ismat er nauðsynlegt fari land undir skógræktarverkefni yfir 200
hektara stærð og þarf bóndinn að bera kostnað við matið.
Á myndinni er Guðmundur, bóndi í Selsundi, við haustgróðursetn-
ingu á birki í lúpínubreiðu í nágrenni Heklu. Birki er mest notað í
landshlutaverkefnunum og nær eingöngu í verkefni sem kennt er við
Hekluskóga. Sjálfsáning birkis hefur aukist mjög hér á landi á síðustu
árum með minnkandi beit búfjár og hlýnandi veðurfari. Skógrækt-
arfrömuður hafði á orðið að sjálfsáningin væri afkastamesta skóg-
ræktin um þessar mundir.
Sjálfsáning afkastamikil
Birki mest notað,
en einnig yfir millj-
ón plöntur árlega
af rússalerki og
sitkagreni
 Á vegum Héraðs- og Austurlands-
skóga eru um 150 skógræktarsamn-
ingar í gildi auk styrkja til skjól-
beltagerðar. Upphaf
landshlutaverkefnis í skógrækt má
rekja til Héraðsskóga árið 1990.
Tekist hefur að eyða biðlistum fyrir
austan. Landið sem notað er til skóg-
ræktar er allt frá 20 hekturum, sem
er lágmarks, upp í yfir 200 hektara.
Ólöf Sigurbjartsdóttir, fram-
kvæmdastjóri Héraðs- og Austur-
landsskóga, segir að lerkið sé mest
notað, en á síðustu árum hafi lauftré
eins og birki og íslenskur reynir ver-
ið notuð í auknum mæli, og þá ekki
síst niðri á fjörðum þar sem að-
stæður eru aðrar en á Héraði. Einn-
ig er það gert til að skapa fjölbreytni
og til að fegra ásýnd skóganna. Ólöf
segir að fjárveitingar hafi ekki
hækkað á milli ára og það hafi haft í
för með sér að ýmis verkefni hafi
mætt afgangi, eins og t.d. grisjun og
stígagerð en staðið hafi verið við
samninga um gróðursetningu.
Austurland
 Suðurlandsskógar hafa gert
samninga við 274 bændur eða land-
eigendur, þar af eru um 150 í skjól-
beltaræktun. Bændur planta allt
upp í 100 þúsund plöntum á ári, en
sumir planta ekki árlega og eru
þær upphæðir sem bændur fá mjög
mismunandi, en samningar eru
gerðir til 40 ára. Bóndi sem gróð-
ursetur 100 þúsund plöntur fær
tæplega tvær milljónir króna fyrir
gróðursetningu og áburðargjöf.
Suðurlandsskógar útvega plöntur
og það efni sem nota þarf við fram-
kvæmdir og er það afhent eftir
ströngum reglum. Ríkiskaup sjá um
útboð á plöntum og efni. Tilraunir
með að frysta plöntur hafa gefist
vel. Björn Jónsson, framkvæmda-
stjóri Suðurlandsskóga, segir að
sitkagreni sé mikið notað í ræktun
á Suðurlandi og margir líti á það
sem framtíðartré í skógrækt í fjórð-
ungnum, en einnig sé mikið notað
af birki og öðrum trjátegundum
eins og ösp, furu og reynivið.
Suðurland
 Samningum hefur ekki fjölgað
mikið í ár hjá Norðurlandsskógum,
en skógræktarsamningar eru nú 146
talsins og um 100 samningar hafa
verið gerðir um skjólbelti. Brynjar
Skúlason hjá Norðurlandsskógum
segir að þar á bæ hafi menn haldið
að sér höndum vegna þess að raun-
gildi fjárveitinga hafi staðið í stað
eða lækkað. Biðlisti muni lengjast,
en 10-15 sæki um að komast í skóg-
rækt árlega. Þá fækki þeim plöntum
sem verði gróðursettar í ár um 2-300
þúsund og verði um 1.200 þúsund.
Hann segir að plöntusamningar séu
vísitölutryggðir og vegna aukins
kostnaðar verði þeir færri en áður
sem fái það plöntumagn sem þeir
óska eftir. Brynjar segir að árið hafi
verið einstaklega gott fyrir skóg-
ræktendur og árangur fari stöðugt
batnandi. Á Norðurlandi var mest
notað af lerki og þá gjarnan í upp-
hafi skógræktar á jörðum. Birkið
hefur sótt á og auk gróðursetningar
dreifir það sér víða sjálft.
Norðurland
 Flestir skógræktarsamningar sem
gerðir hafa verið á Vesturlandi eru
við bændur í Borgarfjarðarsýslu og
Dalasýslu. Alls hafa verið gerðir 105
skógræktarsamningar og um 125
samningar um skjólbelti. Í ár verða
trúlega gerðir fimm nýir samningar.
Biðlisti er eftir að komast af stað og í
ár hefur ekki verið hægt að anna eft-
irspurn þeirra sem eru byrjaðir.
„Undanfarin fjögur ár hefur fjár-
veiting smátt og smátt verið að
rýrna, ýmist hefur hún staðið í stað
miðað við raunverð eða ekki náð
krónutölu ársins á undan. Þetta er
þvert á það sem gert var ráð fyrir,
því menn höfðu ætlað sér að þrepa
upp í áföngum,“ segir Sigvaldi Ás-
geirsson, framkvæmdastjóri Vest-
urlandsskóga. Í ár verði tæpur
helmingur gróðursettur af því sem
gróðursett var í fyrra, tæplega 400
þúsund plöntur í ár á móti um 870
þúsund í fyrra. Mest er gróðursett af
sitkagreni og stafafuru, en lerki og
birki komi þar á eftir.
Vesturland
 Skjólskógar á Vestfjörðum hafa
nokkra sérstöðu og í upphafi var
óvissa um hvort aðstæður vestra
hentuðu til nytjaskógræktar. Áður
en lagt var í verkefnið fyrir um ára-
tug var leitast við að svara því hvort
það væri eftirsóknarvert. Nið-
urstaðan var sú að þetta væri fýsi-
legur kostur og var ekki síst horft til
þess að hagstætt gæti verið að rækta
beitarskóga og einnig skjólskóga.
Áhrif veðurfars var sérstaklega
kannað, en alla tíð hafði veður nán-
ast eingöngu verið metið vestra með
tilliti til sjósóknar. Nú hafa 52 samn-
ingar verið gerðir og eru sumir
bændur með blandaða ræktun, þ.e.
beitarskóga, nytjaskóga og skjól-
belti. Átta bændur eru á biðlista eftir
að komast að og í ár hefur ekki tek-
ist að standa við samninga um fram-
kvæmdahraða. Birki er útbreiddast í
ræktun Vestfirðinga, en síðan greni
og lerki, sem hefur staðið sig vel, að
sögn Sæmundar Þorvaldssonar
framkvæmdastjóra.
Vestfirðir
í nær 20 þúsund hektara | Trén falli að landinu og skapi sem mestan arð | Mikil verðhækkun á landi