Náttúrufræðingurinn - 1989, Blaðsíða 43

gígum Hawaii sem eru frekar á
sprungusveimunum (2. mynd) eins og
fyrr segir.
Dyngjum íslands má skipta í tvo
hópa. I öðrum hópnum eru dyngjur á
Reykjanes-Langjökulsrekbeltinu. Þær
eru úr grófkornóttu og frumstæðu óli-
vínþóleiíti, ríku af MgO en snauðu af
alkalímálmum (K20 og NazO) (Sveinn
P. Jakobsson o.fl. 1978). Þar eru gígar
almennt litlar eldborgir byggðar úr
þunnum kleprum með þó nokkurri
skál (Skálafell, Skjaldbreiður, Lamba-
hraun). Sumir gíganna hafa fyllst í lok
gossins svo að aðeins stakir lágir gíg-
rimar standa nú upp úr hrauntjörninni
(Selvogsheiði). í nokkrum þessara
dyngja (Heiðin há og Lambahraun) er
gjá meðfram innanverðum gígbörm-
unum sem umlykur storknaða hraun-
tjörnina. Þessi gjá myndaðist líklega
þegar kvikan í tjörninni skrapp saman
við storknun eða seig niður í aðfærslu-
æðina. í þessum dyngjum hafa ekki
fundist fallgígar.
í hinum hópnum eru dyngjur Norð-
urlandsrekbeltisins. Gígar þessara
dyngja eru oft stærri um sig og
aðgreinanlegri auk þess sem þeir virð-
ast gerðir úr grófari kleprum en í
dyngjunum sunnanlands. I sumum
þeirra eru fallgígar. Berggerð og efna-
samsetning sem m.a. hefur verið
könnuð af höfundi og Sigurði Stein-
þórssyni benda til þess að dyngjur
Norðurlandsrekbeltisins séu úr eitt-
hvað þróaðra bergi en sambærilegar
dyngjur Reykjanes-Langjökulsrek-
beltisins (Kristján Geirsson 1987).
Svo virðist sem kvika dvelji í skorp-
unni undir Norðurlandsrekbeltinu,
þróist þar og hvarfist við skorpuna áð-
ur en hún brýst upp á yfirborð og
myndar dyngju. Hugsanlegt er að ná-
lægð við möttulstrókinn undir vestan-
verðum Vatnajökli (Guðmundur E.
Sigvaldason og Sigurður Steinþórsson
1974) hafi áhrif á samsctningu kvik-
unnar (hún er til að mynda tiltölulega
K20-rík).
Fallgígar virðast vera nokkuð al-
gengir á þessu svæði (Ólafur Jónsson
1945, rannsókn höfundar). Ólafur lýs-
ir „jarðföllum'1 í flestum dyngjum
Ódáðahrauns. Af lýsingum hans,
teikningum og ljósmyndum virðist
einsætt að hann á þar við fallgíga eins
og þá sem er að finna á Hawaii. Víða
eru fallgígarnir í næsta nágrenni við
gíginn eins og í Taglabungu (4.
mynd), Kerlingardyngju, Fjárhóla-
dyngju, Svörtudyngju og Þeistareykja-
bungu (Ólafur Jónsson 1945). Ekki er
ósennilegt að þessir fallgígar hafi
myndast þegar þak hraunrása hrundi
enda raða þeir sér oft í línu út frá
gígnum (4. mynd).
1 öðrum dyngjum eru fallgígarnir
inni í aðalgígnum s.s. í Kollóttudyngju
(5. mynd). Aðalgígurinn er úr frekar
grófum kleprum og hnullungum en
botn hans er sléttur, storknuð hraun-
tjörn (5. mynd). Um þriggja metra
djúp hringgjá er í kringum storknaða
hrauntjörnina. Inni í gígnum eru tveir
fallgígar, sá stærri 150 m í þvermál og
60-70 m djúpur (Ólafur Jónsson
1945). Minni gígurinn gengur norður
úr hinum en er aðeins nokkurra metra
djúpur. Þegar greinarhöfundur kom
fyrst upp á koll dyngjunnar var svarta
þoka og snjóföl svo ekki sást í fallgíg-
ana fyrr en að þeim var komið. Vegg-
ir beggja eru lóðrétt hamrabelti en
skriður hylja neðri hluta stærri gígsins.
Öll ummerki við fallgígana benda til
þess að þeir hafi myndast á sama hátt
og fallgígar Hawaii.
Leiða má að því rök hvernig fallgíg-
urinn í Kollóttudyngju myndaðist.
Suðaustan til í dyngjunni er þriggja
krn löng röð skástígra gjáa, allt að 30
m breiðra, sem liggur frá Bræðrafelli
skáhallt yfir dyngjuna. í sumum þess-
97