Náttúrufræðingurinn - 1989, Blaðsíða 50

fræði þetta fyrirbæri? Flestir jarð-
fræðingar skilja þetta svæði nú sem
hluta af plötujöðrum þeim sem liggja
um Atlantshaf og skilja í sundur
Norður-Ameríkuplötuna og Evrasíu-
plötuna. Á plötujöðrum þessum er
Mið-Atlantshafshryggurinn svonefndi
mest áberandi. Þar verða plöturnar
tvær til og færast þær fyrir áhrif land-
reksins til beggja átta út frá hryggnum
(sjá t.d. Leó Kristjánsson 1978), um
það bil 1 cm á ári til hvorrar áttar.
Sunnan við ísland kallast hryggurinn
Reykjaneshryggur en Kolbeinseyjar-
hryggur norðan við landið. Hryggur-
inn skerst einnig í gegn um landið og
gengur undir ýmsum nöfnum. Þar sem
hann rís úr hafi við suðvestanvert
landið kallast hann Reykjanesrekbelt-
ið eða Reykjanesgosbeltið. Rekbeltið
teygir sig austur eftir Reykjanesskag-
anum og upp um Þingvelli en virðist
deyja út undir Skjaldbreið ef tekið er
mið af yngstu sprungum, misgengjum
og gjám, í yfirborði jarðskorpunnar.
Norðanlands kallast hryggurinn Norð-
urlandsrekbeltið og annað í þeim dúr.
Rekbeltið teygist frá Öxarfirði suður
um Ódáðahraun og Vatnajökul til
Tungnáröræfa og virðist deyja út á
Torfajökulssvæðinu, ef dæmt er eftir
sömu ummerkjum og fyrr (l.mynd).
Rekið hættir þó líklega ekki mjög
snögglega og er því erfitt að gefa þess-
um svæðum endanleg eða afgerandi
mörk, en eins og stendur virðast þau
enda nærri þeim slóðum sem hér eru
nefnd.
Á milli þessara tveggja rekbelta,
Hellisheiðar-Þingvalla í vestri og
Torfajökulsfjalllendisins í austri eru
lágsveitir Suðurlands, Suðurlands-
skjálftabeltið eins og það er kallað
með skírskotun til þess sem gerist í
jarðskorpunni. Þetta landsvæði tengir
saman landrekssvæðin tvö. Land rek-
ur ekki út frá þessu jarðskjálftasvæði
eins og frá rekhryggjunum, heldur
skríða hér plötujaðrarnir í gagnstæðar
áttir hvor fram hjá öðrum (Sveinbjörn
Björnsson og Páll Einarsson 1981).
Platan sunnan við svæðið er á leiðinni
austur, frá Reykjaneshryggnum en
platan fyrir norðan svæðið er á leið-
inni vestur, frá rekbeltinu á Tungnár-
öræfum. Þegar plöturnar skríða hvor
fram hjá annarri vex spenna í jarð-
skorpunni við plötujaðrana og hleðst
upp uns hún nær brotstyrk bergsins.
Þá brestur það og jarðskjálfti verður,
eða landskjálfti eins og það hét áður
fyrr. Þetta gerist aftur og aftur, því
landrekið heldur áfram og þegar berg-
spennan hefur losnað í jarðskjálftum
byrjar hún að byggjast upp aftur og
undirbúa næsta jarðskjálfta eða næstu
hrinu af jarðskjálftum. Venjulega
verða margir skjálftar á tiltölulega
stuttu tímabili þegar spennan hefur
hlaðist upp undir hámark. Slík röð af
skjálftum er kölluð skjálftahrina.
Skjálftarnir í hverri hrinu dreifast
gjarnan á nærri allt svæðið austan frá
Heklu eða Vatnafjöllum og vestur á
Hellisheiði. I vesturkanti svæðis-
ins eru einmitt Reykir í Ölfusi, sem
flestir kannast nú betur við sem
Hveragerði.
Á plötujöðrum, eins og Suðurlands-
brotabeltið er, verða yfirleitt mjög
sterkir skjálftar, allt upp í eða yfir 7
stig á Richterkvarða og þeim fylgir
síðan mergð af smærri skjálftum.
Svona stórir skjálftar verða yfirleitt
ekki á rekhryggjunum en mjög gjarn-
an á hliðrunarbeltum. Þessi hliðrunar-
og skjálftasvæði eru víða á rekhryggja-
kerfinu um allan heirn þar sem endar
hryggjastubbanna standast ekki á (sjá
t.d. Seibold og Berger 1982). Þau ein-
kennast ekki af einu skýru broti á
milli hryggjarendanna, heldur mis-
jafnlega breiðu belti með mörgum
brotum eða brotstubbum sem yfirleitt
104