Nýjar kvöldvökur - 01.07.1914, Blaðsíða 19

MENNINGARÞÆTTIR.
163
búin að fá fveggja loftþungaþrýstingu (en loft-
ið hvílir með 15 punda þunga á hverjum fer-
þumlungi, eða rúmlega kógr. á hverrt fersenti-
tuetra), en við 160° hita er gufuþrýstingin orð-
in sexföld, og við 200° sextánföld við loftþung-
ann. Rað er því auðsætt, að ef hitinn er auk-
'nn, rekur að því að ketillinn springur, ef ekki
er við gert. Papín setti varúðarblöðku á lokið,
sem opnaðist áður en svo færi, og er svipuð
blaðka höfð á öllum gufukötlum.
Nokkrum árum síðar datt Papín í hug að
feyna að nota gufuna til þess að lyfta upp
bungum byrðum. Til þess hafði hann sívalning,
iokaðan að neðan og opinn að ofan, og var
vatn neðan í honum; BuIIan lék innan í sívaln-
iugnum, er náði nokkuð ofan eftir honum, en
þó ekki ofan að vatninu að fullu. Síðan var
Vatnið hitað, og lyfti þá gufan bullunni upp
eftir sívalningnum. Pegar bullan var komin alla
'eið, var sívalningurinn kældur; kólnaði þá guf-
an og bullan seig niður aftur undan loftsþrýst-r
ingnum. Með því að kæla svona og hita á
víxl, mátti fá bulluna til að ganga upp og nið-
nr og láta hana lyfta byrðum með ákveðnum
utnbúnaði, en ærið var það seinlegt og aldrei
*<om hún til nota. A sama grundvelli voru nú
samt gerðar fleiri tilraunir, þangað til James
Watts hinn enski (f. 1736 d. 1819), kom henni
1 svo gott lag árið 1769, að hún hefur ekki
breyzt teljandi siðan að höfuðatriðunum til.
Lýsingu á gufuvélinni er ekki hægt að setja
l>ér, því að hún yrði allavega óskiljanleg nema
fnyndir væru samfara; enda gerir það minst til.
En það eitt er víst, að síðan gufuvélin og kol-
'n tóku tii að vinna saman, hefur komið svo
gagngerð breyting á alt iðnaðar- og samgöngu-
bf í heiminum, að slíkt hefði enginn getað gert
ser í hugarlund. Auðvitað hefur gufuvélin tekið
ákaflega miklum umbótum síðan Watts fann
hana upp, en alt er hið sama í sjálfu sér. Og
Þó aðrar hreyfivélar hafi verið fundnar upp,
bæði hitaloftsvélar, gasvélar og gasmótorar,
hafa þær enn ekki getað til muna þokað við
gufuvélinni. Pað virðist helzt nú, að steinolíu-
°g bensinmótorar ætli eitthvað að ýta við henni,
en ekki eru þó horfur á öðru, en hún sitji ó-
högguð í sæti sínu fyrst um sinn —og það þó
að hún bæði sé dýr og mikið af krafti guf-
unnar fari forgörðum. Pað vill verða svo með
hinar vélarnar líka.
Eg gaf þess, hver áhrif gufuvélin hefði
haft á framfarir heimsins. Menningarsagan tók
alt aðra stefnu á fyrstu áratugum 19. aldarinn-
ar. Spunavélar og vefstólar, sem fundizt höfðu
áður og þurftu að ganga fyrir miklu afli ef vel
átti að vera, fengu ekki almennilegan byr fyr
en gufan kom til sögunnar að reka eftir þeim.
Sama var og með samgöngurnar. Pær fóru
fyrst að komast í lag eftir Napoleonsstyrjald-
irnar, því að þá var farið að nota gufuna, fyrst
til að knýja áfram gufuskipin, og svo gufu-
vagnana. Og það má telja, að á árabilinu 1840
— 1880 væri gufan ein í drotningarsætinu og
gufuvélin stýrði öllu. Eftir 1880 fer rafmagnið
að láta til sín taka, einkum rafmagnsmótorarn-
ir. En stórfeldari byltingu kann ekki sagan að
segja en þá, sem gufan og rafmagnið hafa
gert á iðnaðar- og samgöngusvæði manna í
heiminum.
Afleiðingar þessarar miklu byltingar eru fyrst
og fremst þær, að menn hafa fengið tök á þeim
firnindum af krafti, sem alls ekki var handbær
áður. Áður höfðu menn mannsaflinu og dýrs-
aflinu á að skipa, en það hefur nú aila daga
náð skamt, þó að við það yrði að notast, og
svo vindaflinu, sem menn hafa notað frá ómuna-
tíð til þess að reka fram skip og vindmyllur;
en vindaflið reyndist jafnan ótrygt og dutlunga-
samt viðfangs. En nú koma til sögunnar vatns-
aflið, gufumagnið og rafmagnið, alt heljaröfl,
og eru þau mæld í hestöflum. Árið 1865 var
gufuaflið í hinum helztu menningarríkjum met-
ið 12 miljónir hestafla, 1875 22 milj. og um
1900 60 miljónir hestafla; en eitt hestafl felur
í sér orku 15—20 manna. Setjum svo að í
Pýzkalandi séu 60 milj. manna, og 29 milj.
þeirra vinni, og viðlíka mikið verk væri þar
unnið með dýrsafli; en svo bætast þar við um
120 milj. mannsafla í gufu, 10 milj. í vatns-
afli og um 2 milj. mannsafla í gasmótoruin.
21\