Árbók Háskóla Íslands - 01.01.1961, Síða 77

75
II.
Með dr. Þorkeli Jóhannessyni er genginn einn hinn merkasti
og mikilvirkasti sagnfræðingur, er þjóð vor hefir alið. Lagðist
þar allt á eina sveif, fágætlega yfirgripsmikil þekking, glögg-
skyggni og snerpa í hugsun, gagnrýnin viðhorf, rannsóknargleði
og rannsóknarþol og skýrleiki í framsetningu. Vant er að virða,
hvert af ritum dr. Þorkels muni mest metið, er stundir líða fram,
en þess má geta, að þegar í fyrstu ritsmíðum dr. Þorkels birtist
hann oss sem fullþroska fræðimaður. Þá þegar varð það bert,
að hann fór ekki troðnar brautir í fræðum sínum, hvorki um
verkefnaval né vinnubrögð. Fram til þess tíma, er hann hóf að
rita um sagnfræði, höfðu íslenzkir sagnfræðingar lagt mesta
rækt við persónusögu og ættfræði — þeir voru lærdómsmenn
miklir, er viðuðu að miklum fróðleik um menn og málefni for-
tíðar, en heildstæða þjóðlífsmynd skorti mjög og viðleitni til að
skýra þau félagslegu öfl, sem sniðu þjóðfélagslegri framvindu
stakk. Dr. Þorkell var að vísu manna fróðastur og minnugastur
á persónusögu, en hinn gamli rannsóknarvettvangur sagnfræð-
innar fullnægði honum engan veginn. Hann lagði undir íslenzka
sagnfræði ný lönd, og var honum einkum hugleikið að kanna
og lýsa hagsögu og atvinnusögu landsmanna og rekja til róta
ýmis áhrif erlendis að, sem orkað höfðu á hagþróun hér á landi.
Rannsóknarhættir þeir, sem hann aðhylltist, hljóta að leita sög-
unni mjög fanga frá hagfræði og félagsfræði og ýmsum þáttum
lögfræði. I doktorsritgerð sinni, sem út kom 1933, um stöðu frjáls
verkafólks á íslandi fram um miðja 16. öld, fjallar hann t. d.
mjög um réttarsöguleg efni, og er ritgerð hans merkt framlag
til þeirrar fræðigreinar. Þessi auðkenni koma og glöggt fram í
hinum miklu verkum hans, í tveimur bindum, um sögu íslend-
inga á árabilinu 1750—1830, ef þau eru borin saman við rit eldri
sagnfræðinga. Atvinnusöguna auðgaði hann og mjög með hinu
mikla riti sínu um Tryggva Gunnarsson. Er þegar komið út
I. bindi þess, en hann hafði að mestu lokið við að rita næsta
bindi. Er það ólýsanlegt áfall íslenzkri sagnfræði, að dr. Þorkeli
skyldi ekki endast aldur til að ljúka þessu riti, sem í eðli sinu
er íslenzk atvinnu- og hagsaga síðara hluta 19. aldar og upphafs