19. júní - 19.06.2001, Blaðsíða 53

Eftir Herdísi Þorgeirsdóttur
„Frelsi ,
J AFN RÉTTI
□ G MISMUNUN“
Nýleg skýrsla um stöðu kvenna í fjölmiðlum á Islandi sýnir að hlutur þeirra er rýr hvort sem er í
efnistökum, vali á viðmælendum eða í störfum á fjölmiðlunum. Og á meðan hlutur karla eykst með
aldrinum eru fáar konur á skjánum yfir 35 ára aldri. 19. júní fór þess á leit við Herdísi Þorgeirsdóttur
þjóðréttarfræðing að hún velti upp spurningum um tengsl fjölmiðla, fordóma, jafnréttis og mismununar.
Eiga fjölmiðlar að hafa áhrif víð að rétta hlut kvenna? Er eitthvað
við þá að sakast? Er ekki nóg að þeir endurspegli þann veru-
leika sem fyrir er - það er ójafna stöðu kynjanna vítt og breytt
um þjóðfélagiö? Eða er hugsanlegt að fjölmiðlar eigi einhvern
þátt í því að það er langt í land í jafnrétti? Getur verið að
niðurstöður fyrrgreindrar skýrslu séu vísbending um að fjöl-
miölar viðhaldi ákveðnum fordómum í garð kvenna, ýti jafnvel
undir kvenfyrirlitningu? Það kann að vera að fjölmiölar eigi þátt
í því hvernig komið er. Það kann að vera að þeir stuöli að þessu
ástandi sem nú ríkir, það er mismunandi aðgengi kvenna að
fjölmiðlum, mótun opinberrar umræðu, skorti á kvenlægum
sjónarmiðum í efnistökum eða þeirri „neikvæðu" mynd sem er
dregin upp af konum f fjölmiölum.
Segjum svo að eitthvað af ofangreindu standist - þá vaknar
næsta spurning sem er sú hvort fjölmiðlum sé það ekki í sjálfs-
vald sett hvernig þeir koma fram við helming mannfólksins.
Hafa fjölmiðlar einhverjar skyldur við konur sérstaklega? Eru
þeir varðhundur almennings - sem sumir kalla fjóröa vald - eða
eru þeir bara að „endurspegla veruleikann" fordómalaust -
hlutlaust? Og eiga þeir að láta þar við sitja? Eða mega þeir ekki
láta þar við sitja? Eiga þeir að stuðla að mannréttindum?
Ber þeim skylda til að standa vörð um lýðræðið? Það er hæpið
að tala um lýðræði ef það er ekki jafnrétti.
Frelsi fjölmiðla er tryggt í ákveðnum tilgangi. Og frelsi fjölmiðla
er alveg sérstakt frelsi, ólíkt hinu einstaklingsbundna frelsi til
tjáskipta. Fjölmiðlafrelsi er óhjákvæmilega forsenda þess að
annað frelsi og réttindi fái notið sín. Fjölmiðlar hafa skyldur.
Þess vegna njóta þeir sumpart ákveðinna forréttinda í lögum.
Blaðamenn mega ganga út á ystu nöf í gildisdómum, sem þeir
þurfa ekki að sanna að sé fótur fyrir. Þeir mega nota gífuryrði
um opinberar persónur til að leggja áherslu á mál sitt. Þeir njóta
verndar þegar þeir bera á borð öfgakenndar skoðanir og þeim
er jafnframt uppálagt að hrista upp í fólki með upplýsingum og
hugmyndum sem kunna að valda geðshræringu, stuða eða
móðga. Það er alls ekki nóg að blaöamenn miðli áfram upp-
lýsingum eins og varahlutum á færibandi. Þeir þurfa að setja
upplýsingar og hugmyndir ( samhengi þannig að almenningur
fái áttað sig á því um hvað umræöan snýst. Hlutverk fjölmiðla
er ekki aðeins að miðla áfram „staðreyndum" til að fólk fái
upplýsingar. Þeir eiga að sjá til þess að fólk sé upplýst, „vel
uppfrætt" eins og Mannréttindadómstóllinn í Strasbourg orðar
það. Og þarna er stór munur á.
Þetta eru skyldur varðhunds almennings. Fjölmiðlum ber að
standa vörð um hagsmuni almennings í þágu lýðræðisins. Ef
lýðræðiö byggir ekki á upplýstu samþykki þá verðskuldar það
ekki þetta nafn - heldur er það „farsi eða harmleikur", eins og
James Madison sagði, nema vera skyldi hvoru tveggja.
Lögmæti lýöræöisins byggir á því að niðurstöður almennra
kosninga endurspegli raunverulegan vilja almennings en ekki
skoðun mótaða af fjölmiðlum sem er stjórnað af annarlegum
hagsmunum. Það er af þeim sökum sem rætt er um nauðsyn
þess að draga úr viðskiptalegri og pólitískri íhlutun í ritstjórn-
arlegt sjálfstæði. En þetta var nú aðeins smá inngangur um
skyldur fjölmiðla - eins og þær eru m.a. túlkaöar af Mann-
réttindadómstólnum í Strasbourg, hæstarétti Bandaríkjanna og
í stjórnskipun flestra Evrópuríkja. Fjölmiðlar hafa skyldur í
lýðræöisríki og þeir hafa skyldur við konur.
Sigríður Þorgeirsdóttir heimspekingur sagði í sjónvarpsviðtali
um konur og fjölmiðla að hinn hvíti, miðaldra, vel stæði karl-
maður væri f fjölmiölum „rödd viskunnar og valdsins" - og
sýndi síðan með látbragði hvernig mennirnir í Kastljósi reru
51