Íslendingur - Ísafold - 16.12.1970, Blaðsíða 4

4 ÍSLENDINGUR-ÍSAFOLD - MIÐViICUDAGUR 16. DES. 1970.
bækur
Hekluhókin nýja
Handritin og fornsögurnar
eftir dr. Sigurð Þórarinsson
Nýkomin er í bókabúðir ný
bók, á margan hátt sérstæð í
íslenzkri bókaútgáfu. Þetta er
íburðarmikil bók um handrit-
in og fornbókmenntirnar —
og kemur á þremur tungumál-
um samtímis: íslenzku, dönsku
og ensku.
HANDRITIN OG FORNSÖG
URNAR nefnist hún, er eftir
Jónas ICristjánsson, handrita-
fræðing við Handritastofnun
Islands — og er, eins og höf-
undur sagði nýlega í blaðavið-
taii: yfirlit yfir íslenzku hand-
ritin og þær bókmenntir, sem
þau hafa að geyma. „Þessi
bók er ekki skrifuð fyrir sér-
fræðinga, heldur fyrir almenn-
ing — og þar er leitazt við að
gera grein fyrir handritunum,
hvernig þau urðu tii, lrvernig
skrifarar handritanna unnu og
hvernig þau hafa síðan varð-
veitzt,“ sagði Jónas ennfrem-
ur.
Hér er ekki síður gerð grein
fyrir því, sem handritin hafa
að geyma, það er staldrað við
á helztu tindum íslenzkra forn
bókmennta og fjallað um
menningarlegt og sögulegt gildi
þeirra, bæði fyrir ísland og
umheiminn — í stuttu máli:
„Yfirlit um það, sem í raun-
inni liggur að baki óska okk-
ar og vona um að þessi menn-
ingarverðmæti endurheimtist
þjóðinni.
Jónas ICristjánsson sta>-faði
fyrrum í Árnasafni, og er því
málum þessum mjög kunnug-
ur. Bókin er í stóru broti og í
henni eru tugir litprentaðra
ljósmynda af merkum handrit-
um, ýmsum þeim sem frægust
eru og jafnframt fegurst. Þar
eru myndir af skreytingum,
sem hafa menningarsögulegt
gildi, og nokkrum frægum köfl
um, sem lesendum er hjálpað
að lesa með myndaskýríngum.
Ennfremur er í bókinni
fjöldi svarthvítra mynda úr
handritum, en efnið skipöst í
eftirtalda meginkafla: Nýtt
land, Goð og garpar, Fjööur og
bókfell, Bjargvættir norrænn-
ar sögu, Hetjuöld íslands,
Fjöld fræða, Lifandi bókmennt
ir í þúsund ár.
Handritin og fornsögurnar
er í vandaðri gjafaöskju, sem
á eru prentaðar litmyndir úr
handritum, og er umbúnaður
allur hinn smekklegasti. Gísli
B. Björnsson og Guðjón Egg-
ertsson hafa séð um útlit bók-
arinnar, hannað hana og val-
ið myndirnar með höfundi —
og fylgzt með prentun og end-
anlegum frágangi verksins.
Eins og að framan greinir,
kemur bókin út á ensku og
dönsku samtímis íslenzku út-
gáfunni. ICELANDIC SAGAS
AND MANUSCRIPTS heitir
hún í enskri þýðingu Alan
Boucher, en ISLANDSICE
SAGAER OG HAAND-
SICRIFTER í danskri þýðingu
Grethe Benediktsson.
Hingað til hefur verið vönt-
un á bók, sem í máli og mynd-
um gerir almenningi grein fyr-
ir útliti handritanna og því,
sem þau raunverulega hafa að
geyma — og á erlendum mál-
Hér bregður hinn vinsæli út
varpsmaður, sr. Sveinn Víking
ur, sér í nýjan ham og tekur
fyrir sögu íslands, einkum iand
námssögu og kirkjusögu, og
„getur þar í eyður“, eins og
nafn bókarinnar bendir til. —
Segir hann í formálsorðum, að
upphaf bókarinnar: „íslend-
ingasögurnar", sé einkum til
komin vegna ungra sagnfræð-
inga, sem margir haldi því
fram, að íslendingasögurnar
séu skáldsögur einar, sem ekki
hafi við neina sagnfræði að
styðjast. Og með lestri íslend-
ingabókar og Landnámu reyn-
ir hann að fylla í eyður og
leita skýringa á ýmsum þátt-
um sögunnar, t. d. hvað kom-
ið hefur mönnum til að bvggja
uppi í dölum langt frá sjó og
stunda þar búfjárrækt, þar eð
landnámsmenn hafi elcki getað
um hefur heldur ekki verið
um slíkt efni að ræða, aðgengi
legt fyrir almenning. Þess
vegna ber að ætla, að mörg-
um verði þessi bók kærkomin
eign — og jafnframt ákjósan-
leg gjöf til erlendra vina og
viðskiptamanna, sem íslend-
ingar vilja gjarna fræða um
landið og menningarleg verð-
mæti þjóðarinnar.
Handritin og fornsögurnar
er gefin út af Bókaforlaginu
Sögu, og er þetta fyrsta bók
þess. Að því standa útgefend-
ur Iceland Review, Haraldur J.
Hamar og Heimir Hannesson,
Arnbjörn ICristinsson, fram-
kvæmdastjóri Bókaútgáfunnar
Setberg, Gísli B. Björnsson,
teiknari og forstjóri Auglýs-
ingastofunnar, og Ragnar
ICjartansson, einn af forráða-
mönnum ICaupstefnunnar.
Verð bókarinnar er kr.
1.168.00, en að viðbættum
söluskatti kr. 1.296.50.
flutt með sér til landsins nema
örfá „eintök" af húsdýrum,
scm þurft hefði mörg ár til að
gcra að þeim bústofni, er þyrfti
venjulegu búi til framfæris.
Telur hann því, að dala- og
uppsveitabændur muni hafa
komið sér upp bústofni af villi
fé, sem Papar hafi slcilið eflir
sig, er þeir hurfu héðan við
lcomu norrænna víkinga til
landnáms.
Þá telur höfundur, að milclu
fleiri landnámsmenn hafi ver-
ið kristnir en fram kemur í
sögunni, a. m. lc. írslcir og suð-
ur-eyslcir landnámsmenn, scm
hafi verið margir, og ennfrem-
ur, að löngu áður en kristni
var lögtekin hér á íslandi, hafi
verið hér fyrir fjöldi kirkna og
Almenna bólcafélagið sendir
frá sér þessa dagana nýja bók
um Heklu, sem dr. Sigurður
Þórarinsson hefur telcið sam-
an. Þetta er glæsilegt verk og
vandað að öllum búningi, en
þó umfram allt marlcvert og
slcemmtilega slcrifað fræðirit
um stórbrotið efni, sem er sam
ofið allri sölu írlenzku þjóð-
arinnar.
Að upphafi bólcarinnar vik-
ur höfundur fyrst að slcoðun-
um erlendra manna á Helclu
fyrr á öldum, en eins og þar
segir, hefur eklcert íslenzkt eld
fjall „hlotið erlendis slílca
frægð að endcmum sem Hekla.
Eftir að hún valcnaði af alda-
svefni árið 1104 og gaus í
fyrsta sinn að mönnum ásjá-
andi, leið elclci á Iöngu þar til
feilcnlegar sögur tólcu að ber-
ast af henni út um allan hinn
kaþólska heim, og varð það
brátt almannarómur, að þar
væri að finna aðalinngang Hel
vítis, eða jafnvel Helvíti
sjálft.“ í einni heimild frá
1120 er þess sérstaklega getið,
að Júdas sé geymdur þar, og
gott ef einum dönskum lcon-
ungi hefur elclci lílca brugðið
þar fyrir, ef marlca má Bislc-
upaannála sr. Jóns Egilssonar.
Þá er heimilisástæðum í Heklu
lýst þannig m. a. í bólc einni
frá 16. öld: „Upp úr botulausri
hyldýpisgjá Heklufells, eða
öllu heldur neðan úr Helvíti
sjálfu, berast ömurleg óp og
háværir lcveinstafir, svo að
heyra má þann hannagrát í
margra mílna fjarlægð. ICol-
svartir hrafnar og gammar eru
þar á sveimi‘„ og s. frv. En urn
þetta segir dr. Sigurður, „að
þá, sem hafa átt þess lcóst að
standa nærri gjósandi Hélclu-
gígum stundum saman og
horfa á svartar hraunflygsur
með hinum fáránlegustu form
um falla niður úr gosmölckn-
um með annarlegu hvæsandi
hljóði, mun sízt furða, að for-
bænhúsa, svo að af megi ráða,
að sagan telji kristnun á fs-
landi mun síðbúnari en hún
hafi í raun verið.
Elclci slcal frelcar út i þetta
farið hér, en margt annað er
eftirtelctarvert, þar seni höf-
undur reynir að fylla í eyður
eða gagnrýna sögugerð fs-
lands. Bólcin er 260 bls. með
nafnaslcrá, og vel út gefin.
Þá lcemur út frá sama for-
lagi 3. hefti af vísnagátum sr.
Sveins Vílcings, sem milcilla
vinsælda hafa notið, og telur
hann það síðasta hefti slíkrar
útgáfu. Vitanlega geta menn
elcki ort vísnagátur í stórum
stíl ár eftir ár, en margir munu
salcna þess, ef sú slcemmtilega
iðja sr. Sveins er þar með á
enda. — J. Ó. P.
feðrum þeirra þóttu þetta vera
furðufuglar eða sálir for-
dæmdra. Er elclci laust \ ið, að
maður hafi á stundum þótzt
bera lcennsl á eina og aðra sát
yfir Heklugígum.“
Dr. Sigurður lýsir þcssu
næst jarðfræði Helclu og gos-
sögu hennar eftir þeirn heim-
ildum, sem ýmist eru til í ril-
uðu máli eða hún heíur sjálf
látið eftir sig í aðgreinilegum
jarðlögum. Tekur þá við ann-
áll allra þeirra gosa, sem ált
hafa sér stað frá upphafi land-
náms, en þau telur höfundur
inn fimmtán talsins. En ýtar-
iegast er greint frá liinum síð-
ustu Heklugosum, 1947 og
1970, og er sú frásögn í raun
meginefni bólcarinnar.
I bókinni eru elclci færri en
54 heilsíðuljósmyndir, auk 15
mynda í sjálfum textaniuw. —
Eru fjölmargar myndanna í
litum og sumar undurfagrar,
en aðrar eru m. a. til átalcan-
legs vitnis um afleiðingar síð-
asta Heklugoss í eyddum
gróðri og dauðum búpeningi.
Bókin um Helclu á að sjálf-
sögðu fyrst og fremst erindi
við. íslendinga. Samt er efni
hennar og myndaval engu síð-
ur forvitnilegt útlendingum, og
fyrir því hefur hún jafnframt
verið gefin út í enslcri þýðingu
Jóhanns Hannessonar og Pét-
urs Karlssonar. Geta menn
naumast valið erlendum vin-
um sínum fallegri bólc eða
minnisstæðari.
Helclubólcin er 114 b's tví-
dállca. Grafilc hf. litgreindi
myndirnar, Prentþjónustan sf.
gerði myndamót, en Oddi hf.
sá um prentun bólcarinnar og
Sveinabólcbandið batt hana.
Leifturmyndir
frá læknadögum
Minningarþættir héraðslækna.
Þorsteinn Matthíasson skráði
og safnaði.
Útgefandi: Bókamiðstöðin.
I þessari bólc segja timm
fyrrv. héraðslæknar frá starfs-
ferli sínum víða um land. Með
al þeirra er Jóhann J. ICristjáns
son, sem var slcipaður héraðs-
lælcnir í Höfðahverfishéraði,
en hafði þjónað því sem scttur
frá árinu 1924. Árið 1937 er
Jóhann svo slcipaður héraðs-
lælcnir í Ólafsfjarðarhéraði og
starfar þar fram til ársins 1961
að hann fær lausn frá embætti
sölcum heilsubrests og flytzt
til Reylcjavílcur. Minningaþætt
ir Jóhanns úr starfssögu hans
eru mjög forvitnilegt iesefni
og varpa skýru ljósi á þá erfið-
leilca, sem héraðslæknar áttu
oft við að etja i erfiðum hér-
uðum.
Aðrir lælcnar, sem þarna
eiga minningaþætti, eru Árni
Vilhjálmsson, Árni Árnason,
ICnútur ICristinsson, Jón Árna-
son og Petrea Jóhannsdóttir
ljósmóðir.
Bólcin er 179 bls., prýdd
mörgum myndum og vönduð
að öllum frágangi.
og rit
Sveinn Vikingur:
Gef/ð / eyður sögunnar
Kvöldvökuútgáfan 1970