Birtingur - 01.04.1954, Blaðsíða 16

út sem hann væri náttúrulaus. Mecí þessum
meinlætahugsunarhætti sameinuðum pílagríms-
hugsjón og fornri evrópskri yfirgangslöngun
tókst að búa til manntegund hins „skírlífa
stríðsmanns“. Krossferðariddarinn varð á-
þreifanlegasti líkamningur þessarar hugsjón-
ar: munki og hermanni slengt saman í eina og
sömu persónu, báðir þættirnir upprunnir af
hreinræktuðu karlmannseðli.
Einmitt í þessum stríðsmunki svörtustu mið-
alda liggur frjóanginn að þeim manni, sem er
ídeal vestræns hugsunarháttar enn í dag — frjó-
angi margs hins nýjasta og hættulegasta í
tækniheiminum, þess, er svo hæglega getur snú-
ið hverju vopni og þekkingu í höndum okkar.
Svo bætist auk þess annað við: siðgæðishug-
myndir alls þorrans, ídeal hans, hvar í landi
sem er, breytist aldrei snögglega, jafnvel ekki
þótt framtíð heilla ríkja, menningar og heils
kynþáttar geti verið í hættu sökum rangsnúins
lífsviðhorfs. Það er ekki til rótgrónara aftur-
hald en alþýða manna — ekki sökum þess hún
sé í eðli sínu ,-fslæm“ eða vilji illt, heldur vegna
fáfræði, ófrjálslyndis og skammsýni, sem ein-
mitt kirkjan hefur gert mest til að ala á.
3.
Munurinn á hugsunarhætti miðaldamanns-
ins og nútímamannsins er e. t. v. öðru fremur
sá, að hinn síðarnefndi hefur öllu lausari og
óöruggari andlegan grundvöll en sá fyrri, fer
ennþá villari vegar. Hér á ég við allan þorra
manna, en ekki hin fáu prósent, sem gera til-
raun til að taka afstöðu og sitja að lokum uppi
með einhverskonar sannfæringu í sátt við sjálfa
sig og tilveruna. Nútímamaðurinn er á vissan
hátt andlega snauðari en miðaldamaðurinn, því
að efnishyggjan, a. m. k. eins og hún birtist í
heimshlutum kapítalismans, fullnægir honum
ekki, heldur er honum á ýmsan hátt fjötur um
fót, bæði efnalega og andlega. Hann er reikull
í ráði. Hann forðast að hugsa. Hann veit í raun-
inni ekki, hvort betra er friður eða stríð, og
lætur gjarna fara svo sem örfáum valdamönn-
um þóknast, gengur á úrslitaaugnablikinu til
fylgis við þann aðilann, sem tilviljunin hefur
skipað honum að fylgja, þ. e. föðurlandið, ætt-
jörðina, eða hvaða ágætisnafni, sem menn
kjósa að nefna það.
Hverju berst hann svo fyrir? Á miðöldum
hét það „himnavist eftir dauðann“. Nú heitir
það „lýðræði“. Allir berjast fyrir lýðræði, eða
því sem þeir halda, að sé lýðræði. Það væri
ósvinna að gruna nokkurn óbreyttan hermann
um græsku í því efni, hvaða stríðsaðila sem
hann þjónar. Hann hlýtur að trúa á sinn „lýð-
ræðislega“ málstað eða a. m. k. reyna það í
léngstu lög.
En það þarf enganveginn yfirlýsta heims-
styrjöld til að komast að raun um, hversu rót-
gróin og afdrikarík þröngsýn dýrkunin á mœtt-
inum er — í víðtækustu merkingu — og á
sennilega eftir að verða um langt skeið. Hin
maskúlína miðaldalega baráttulöngun og sam-
keppnisafstaða blasir við hvarvetna f menn-
ingu okkar, sennilega gleggra nú en nokkru
sinni fyrr. Hún gegnsýrir vestrænan hugsun-
arhátt fullkomlega. Segja má, að skefjalaus og
kaldrifjuð framkvæmd af rótum þessa sálar-
ástands nái hápunktum sínum í fyrirbærum
slíkum sem nazismanum þýzka og auðvalds-
verzlunarsiðfræði Bandaríkjanna. Tillitsleysi
og hagnýting hverskyns ótta í þágu víðtækustu
valdabeitingar er ætíð samfara keppnishugs-
unarhættinum, sem í eðli sínu er fjandsamleg-
ur öllu jafnvægi, lífi og friðsamlegu starfi. Sú
staðreynd, að svipað hefur átt sér stað meðal
annarra menningarsvæða á öðrum menning-
artímabilum, réttlætir það engan veginn. Vera
má líka, að þannig hafi þetta jafnframt orðið
sökum meira og minna óviðráðanlegra atvika
— það sé ekki allt rangri mannshugsjón að
kenna, en það haggar ekki þeirri staðreynd, að
vestræn menning einkennist öðru fremur af bar-
áttu allra gegn öllum. Og verði nokkuð þeirri
menningu að falli, þá er það þetta. Hægðar-
leikur er svo að gefa þessu ástandi glæsileg
nöfn, eins og t. d. „fullkomið lýðræði“, „við-
skiptafrelsi“ o. s. frv. Það eítt breytir þó ekki á-
32
BIRTINGUR