Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2010, Page 65

Rýnt í sögu fomafnsins hvorgi, hvorugur 63
Bæði hengillinn og viðskeytið eru óneitanlega mikilvæg fyrir merk-
íngu orðsins í heild og ekki verður séð að annað hafi verið mikilvægara en
hitt. Bybee (1985) hefur bent á að í tungumálum ríki sú tilhneiging að það
beygingar- eða afleiðslumyndan sem er merkingarlega mikilvægast fyrir
orðið í heild komi næst rót.120 Þetta kallar Bybee (1985:38, 39 og víðar)
..relevance principle“ eða „relevance criterion“. Hún kannaði sagnorð í 50
oskyldum tungumálum og komst t.d. að því að myndön sem táknuðu horf
voru yfirleitt nær rót en tíðarmyndön, tíðarmyndön nær en háttarmynd-
ön og háttarmyndön nær en persónumyndön. Horf segir enda mikið um
heildarmerkingu sagnarinnar en persóna hefur minnst að segja af þessum
formdeildum; hún vísar til þátttakendanna en ekki þess sem í sögninni
felst (sjá Bybee 1985:35). Tilhneigingin er ekki bundin við sagnir þótt þær
seu einkum til umfjöllunar hjá Bybee.121 Ný staða GI fyrir framan beyg-
mgarendingar og næst rót kemur vel heim við þá tilhneigingu sem Bybee
lýsir; GI var alltaf það myndan sem ásamt rót var mikilvægast fyrir heild-
armerkingu fornafnsins.122 Og eftir sætaskiptin er það komið á eðlilegan
stað myndans með slíkt hlutverk.123
I þessari grein hefur -ig- (nú -ug-) í beygingu hvorgi, hvorugur iðulega
verið kallað viðskeyti. Það er ekki órökrétt þar sem þessi orðhluti virðist
hafa orðið samferða lýsingarorðsviðskeytinu -ig- og vikið fyrir -ug- um
svipað leyti. En ástæða er til að spyrja hvort -ug- í hvorug- og -ug- í lýsingar-
orðum (skítugur, öflugur) sé endilega sama fyrirbærið í nútímamáli. Sumir
tengja vísast fornöfnin hvor og hvorugur á einhvern hátt saman, skynja
tætur þessara orða sem einu og sömu rótina, hvor-.124 I þeirra huga er -ug-
110 Bybee (1985) talar ýmist um „stem“ eða „root“ en virðist alltaf eiga við það sem
venja er að kalla rót í íslensku.
121 I nafnorðum má einnig sjá röð myndana endurspegla mikilvægi þeirra fyrir orðið
sjálft. Greenberg (1963:112) benti á að tala er yfirleitt táknuð á milli stofns/rótar og fall-
endingar. Þetta telur Bybee (1985:34) endurspegla að tala sé mikilvægari fyrir merkingu
nafnorðsins en fallið.
U2 Hið sama á vitaskuld við GI í fornafninu hvergi þótt þar hafi merkingin verið jákvæð.
123 Kjartan G. Ottósson (1992) telur umrædda tilhneigingu ásamt öðru varpa ljósi á
það af hverju -st birtist fyrir framan beygingarendingu í sagnmyndum eins og sjáust-um (<-
s)aum-st). Hann nefnir sætaskiptin í fornafninu hvorgi stuttlega til samanburðar (Kjartan
G- Ottósson 1992:89). Um ástæður þess að Gl og beygingarendingar skiptu um sæti var
fjallað i 4.3. þar var tilhneigingin sem Bybee lýsir ekki talin meðal ástæðna. Tilhneigingin
er nefnd hér í því augnamiði að benda á að nýr staður GI er eðlilegur fyrir myndan með
slíkt hlutverk.
124 Hins vegar er hæpið að menn skynji nokkur tengsl milli einn og enginn, þ.e. að eng-
Inn se rnyndað úr einn og neitunarviðskeyti. I þessum orðum eru ræturnar ekki samhljóða
°g auk þess er í fornafninu enginn ekkert auðþekkt viðskeyti.