Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.07.1995, Blaðsíða 4

þeir. Konur áttu að hugsa um börn og bú, þar voru
hæfileikar þeirra best nýttir. Menntun kvenna átti til
dæmis fyrst og fremst að gera þær betri mæður og
húsmæður; þetta má sjá íArnbjörgu, leiðbeiningariti
Björns Halldórssonar í Sauðlauksdal sem hann skrif-
aði seint á 18. öld, og þetta viðhorf var ríkjandi á 19.
öld, einkum þegarumræðan um kvennaskólanahófst.
Til að geta rannsakað líf kvenna verður rann-
sakandi, kannski ekki síst ef hann er kona, að losa sig
við hugmyndir okkar nútímafólks um mannréttindi
og jafnrétti. Það er svo sem allt í lagi að nota okkar
viðhorf og gildi til samanburðar við það sem áður var
en nútíminn er ekki réttur mælikvarði á hvað var rétt
og hvað var rangt fyrir hundrað eða tvöhundruð
árum. Þá bjó fólk við allt annan veruleika og allt aðra
hugmyndafræði en þekkist í dag.
Vandamálið við rannsókn á sögu kvenna, þá á ég
við sögu kvenna almennt, er skortur á heimildum.
Þegar teknir eru fyrir ákveðnir afmarkaðir þættir eins
og afbrot, útburður bama, lauslæti o.s.frv. eru töl-
fræðilegar heimildir aðgengilegar eins og ég nefndi
hér áðan og einmitt þess vegna hefur töluvert verið
gert af því að skoða þessa þætti. En alls meirihluta
kvenna, allra þeirra sem lifðu þessu hefðbundna lífi,
er ekki getið í opinberum heimildum og um þær
skrifuðu sagnaritarar ekki. Þessar konur verður að
finna í ýmsum aðskildum heimildum og flétta sögu
þeirra saman úr mörgum þráðum.
Ég tel nauðsynlegt að tengja sögu kvenna við hina
almennu sögu, sögu karlanna, sögu landsins. Sögu
kvenna má ekki taka úr samhengi við heildarsöguna,
heldur á hún að vera órjúfanlegur partur af sögu
þjóðarinnar. Ef vel tekst til á þessi rannsókn mín því
að leiða til aukins skilnings og þekkingar á lífi 19.
aldar Islendinga.
Sem fyrr segir er ég svo nýbyrjuð á þessu verkefni
að það eru spurningamar sem ráða ferðinni enn um
sinn hjá mér. Niðurstöður rannsóknarinnar eru enn í
tjarlægri framtíð.
Það sem ég ætla að gera hér í kvöld er því fyrst og
fremst kynning á hluta efnis þeirra kvennabréfa sem
ég hef þegar lesið og almennt spjall um líf og kjör
kvenna.
Það er ekki úr
vegi að geta þess
hér að við bréfa-
lesturinn og til-
raunir til að komast að einhverjum upplýsingum um
konumar mínar, hef ég rekið mig á hversu lítið
höfundar æviskráa fyrri tíma hirtu um að gefa
upplýsingar um konur, fyrir utan það að kvenna er
sjaldan eða aldrei getið sem sjálfstæðra einstaklinga,
heldur sem dætra, mæðra eða eiginkvenna ákveðinna
karla. Konumar verða að vera prestsdætur og helst að
hafa gifst prestum að auki til að fáanlegar séu helstu
upplýsingar, s.s. fæðingar- og dánarár. Auðvitað
gæti ég rakið æviferil þeirra með manntölum og
kirkjubókum, en ég veit að ég þarf ekki að segja
ykkur hversu tímafrekt það er að eltast við einstaklinga
fyrri alda í fyrrgreindum heimildum. Það er kannski
verðugt verkefni fyrir áhugasaman ættfræðing að t.d.
endurbæta Islenskar æviskrár Páls Eggerts
Ólafssonar, bæta konum inn í og einnig að setja
fæðingar- og dánarár við böm þeirra sem þar er getið,
og bæta þeim inn í sem þar vantar.
Nítjánda öldin, einkum síðari hluti hennar, var
tími mikilla breytinga á íslensku þjóðfélagi eftir
aldalanga stöðnun. Með auknum kröfum um upp-
lýsingu og menntun alþýðu jókst áhersla á kennslu í
lestri og skrift, þessum grundvallaratriðum mann-
legrar þekkingar. Reglugerðir fyrri alda gerðu ráð
fyrir að öllum bömum skyldi kennt að lesa en þó voru
þau undanski lin sem þóttu tomæm. Skrift og reikning
var ekki skylt að kenna öllum bömum enda fór það
svo að það voru aðallega drengir sem fengu numið
þessi fræði. Víst er þó að ekki hafa allir drengir setið
við sama borð hvað þetta varðar því synir betri bænda
höfðu fremur tækifæri til menntunar en synir kot-
bóndans eða þurrabúðarmannsins.
Fáum þótti þörf á að kenna stúlkum að skrifa því,
eins og segir í sóknarlýsingu fyrir Miklaholts- og
RauðamelssókniráSnæfellsnesiárið 1839,þá“leggja
þær sig strax í ungdæmi meir eftir öðrum hand-
iðnum.”1 Það væri kannski réttara að segja að þeim
hafí sjaldnar gefist tækifæri til þess því stúlkur voru
snemrna vandar við það að létta undir við heimilis-
störfrn og gafst þeim því lítill tími til lærdómsiðkana.
Arið 1866 skrifaði bóndi nokkur til móður sinnar að
syni hans væri sagt til í dönsku en “lítið hefur Dóra
mín getað náð til tilsagnarinnar, því eg hef ekki nema
eina vinnukonu og þarl' hún því að vera svo mikið
frammi við.”
Við lestur ævisagna þeirra karla og kvenna sem
uppi voru á síðari hluta 19. aldar kemur glöggt fram
að það þótti óþarfi að kenna stúlkum skrift og engin
veruleg breyting hafi orðið þar á fyrr en 1880 þegar
sett voru lög um uppfræðing barna í skrift og reikningi
og þannig lagður
grunnur að því að
kynin nytu sömu
menntunar. Um
svipað leyti jókst
mjög áhugi á menntun og uppfræðslu alþýðu og nutu
þar bæði drengir og stúlkur góðs af. Kvennaskólamir,
sá fyrsti, Kvennaskólinn í Reykjavík, stofnaður 1874,
breyttu miklu í menntunarmöguleikum stúlkna. Fyrstu
árin voru tiltölulega fáar stúlkur sem komust að á
skólunum auk þess sem alþýða manna hafði tæpast
efni á að kosta dætur sínar til slíks náms.
Af ævisögum má ráða að þær stúlkur sem höfðu
"Fáum þótti þörf á að kenna stúlkum að skrifa."
4