Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.07.1995, Blaðsíða 6

sagt frá dauða bama og þá einkum smábama. í
ýmsum heimildum 19. aldar er sagt frá dauða bama
eða annarra ástvina á ótrúlega hlutlausan hátt. Sumir
fræðimenn hafa túlkað þetta sem tilfmningaleysi og
má í því sambandi minna á fræga frásögn Guðrúnar
Guðmundsdóttur í Minningar úr Hornafirði, þegar
bróðir hennar varð bráðkvaddur, um 8 ára gamall.6
Aðrir telja ósanngjamt að dæma fólk fortíðarinnar
útfrá okkar gildum og mælikvarða á tilfmningar. A
þeim bréfum sem ég hef lesið sést hvoru tveggja,
ótrúlegt hlutleysi þegar sagt er frá dauðsföllum en
einnig mikil tilfinningasemi. Ekki er óalgengt að sjá
setningu eitthvað í þessa veru: “Mér fæddist dóttir
þann 10. þessa mánaðar, en guði þóknaðist að kalla
hana til sín þann 20. þessa mánaðar. Hún hvílir nú við
hlið bræðra sinna.” Og kannski ekki orð um það meir.
En að baki svona frásögn hlýtur gífurlegur sársauki,
og tilhvers ætti bréfritari að vera að strá salti í sárin
og barma sér? Fólk gerði sér grein fyrir að það gat
ekkert gert og huggaði sig við guðstrú sína: “Guð
einn veit hvað er fyrir bestu”, “honum eða henni líður
betur hinum megin og er það mín eina huggun”
“huggun mín er sú að við hittumst síðar þar sem
enginn þarf að þjást”; setningar sem hljóma eitthvað
þessu líkt er að finna í hverju einasta bréfi þar sem
getið er um dauðsfall ástvinar. Hvað var svo sem
annað hægt að gera en að reyna að afbera sorgina,
lífsbaráttan var hörð og ekki um annað að ræða en
halda áfram. Stundum hef ég reyndar séð konur
skrifa um aðrar konur, sem voru frá af sorg eftir
barnsmissi, lágu jafnvel í rúminu.
Við fæðingu barns var ekki nóg með að lífslíkur
þess væru tvísýnar því barnsfæðing stofnaði lífi
móðurinnar í umtalsverða hættu. Konur fæddu bömin
heima, oft við
lélegar aðstæður
og lítið hreinlæti.
Sýkingar voru því
algeng dánarorsök
sængurkvenna
síðustu aldar auk
þess sem sumum
hreinlega blæddi út. Ljósmæður kunnu fá ráð til að
stöðva blóðrásina færi eitthvað úrskeiðis og læknar
voru sjaldan viðstaddir nema þeirra væri sérstaklega
vitjað til þess.
Rebekka Jónsdóttir frá Gautlöndum skrifaði
frænku sinni árið 1880 og sagði frá hörmulegum
missi Sigurðar bróður síns, en hann hafði vorið 1879
misst ungan og efnilegan son. I desember sama ár
fæddist honum annar sonur en gleðin yfir nýju bami
varð ekki langvinn. Kona Sigurðar fékk “mjólkur-
köldu” fáum dögum efitr bamsburðinn og lést 26.
desember, og litli drengurinn þremur dögum síðar.
Þannig hjó dauðinn miskunnarlaust í sama knérunn.
Varðandi mjólkurkölduna, þá fletti ég henni upp í
Lækningabók Jónasar Jónassens landlæknis, en hún
kom út árið 1884. Þar kemur fram að mjólkurkalda
kallast það þegar mjólkin streymir fram í brjóst
konunnar á 2-3 degi eftir fæðingu, með tilheyrandi
stálma og óþægindum fyrir sængurkonuna. Eg fæ
ekki séð af því sem hann segir að dauðsfall geti
beinlínis hlotis af vegna mjólkurköldunnar sjálfrar,
en hann segir hins vegar að bamsfarasóttin illræmda
hafi oft verið kölluð illkynjuð mjólkurkalda vegna
þess að frumeinkenni bamsfarasóttarinnar og einkenni
mjólkurköldunnar voru ekkert ósvipuð.
En víkjumnú aðléttarahjali. Lífsgleði ogjákvæðar
fréttir eru ekki síður áberandi í bréfum 19. aldar
kvenna en þær neikvæðu.
Túlofanir og giftingar voru konum ofarlega í huga
á síðustu öld, enda áttu þær um fátt annað að velja en
giftast eða sættast á vinnukonustöðu ævilangt. Það
máminnaáþaðhérþaðvarekki íyrrenárið 1861 sem
ógiftar konur, 25 ára og eldri, urðu myndugar, þ.e.
sjálfráða og tjárráða. Fyrir þennan tíma höfðu konur,
hvorki giftar né ógiftar, Ijárhagslegt sjálfstæði. Og
það var ekki fyrr en árið 1900 sem giftar konur fengu
ljárráð, rétt til að ráðstafa fé sínu sjálfar og eiga
séreign í hjónabandi. Til voru konur sem reyndu
hvað þær gátu að standa á eigin fótum. Ambjörg
Stefánsdóttir frá Stakkahlíð í Loðmundarfirði lærði
vélprjón í Danmörku skömmu fyrir 1880 og vann við
þá iðn heimkomin. Hana dreymdi um að menntast og
setja á stofn kvennabúnaðarskóla og reyndi ýmislegt
til að hrinda draumum sínum í framkvæmd, en án
árangurs. Arnbjörg skrifaði frændkonu sinni í
Bjamanesi í Hornafirði, Margréti Sigurðardóttur frá
Hallormsstað, um þessar fyrirætlanir sínar, sem hún
kallaði, dirfsku, mannalæti,
braml og heilaköst.
Ambjörg, eða Abba, eins
og hún var kölluð af vinum
og vandamönnum, hafði
kjark til að hafna bónorði
því í bréfi skrifuðu á
vordögum 1889 segir hún
Margréti að hún vilji ekki giftast þeim manni sem
hún eigi kost á. Þetta tiltæki Öbbu olli aftur
skemmtilegum vangaveltum í bréfum Margrétar og
systur hennar, Elísabetar á Hallormsstað, því þær
höfðu ekki hugmynd um hver maðurinn var.7
Það voru fleiri konur sem ekki vildu hlaupa til og
giftast við fýrsta tækifæri. í bréfi 24 ára stúlku til
vinkonu sinnar árið 1893 má lesa:
Vió þeirri bón þinni vil jeg ekki verða að fara
að trúlofast, þvíjeg œtla ekki að gipta migfyrr en
jeg erfimmtug svo þá sjerðu að gagnslaust er að
fara að trúlofast strax!!
"Lífsgleði og jákvæðar fréttir eru ekki
síðuráberandi í bréfum 19. aldarkvenna
en þær neikvæðu."
6