Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.05.2004, Blaðsíða 15

Fréttabréf Ættfræðifélagsins í maí 2004
og er alls í 30 liðum. Áttunda greinin kveður á um
töku manntalsins. Hún hljóðar svo:
„Skal de ved Sysselmændene, hver i sit Syssel,
item Præsterne, hver i sit Sogn, lade forfatte et rigtig
Mandtal over alle Familier i Landet, og derudi
specificere Husbond og Hustru, Börn og Tyende,
item et Mandtal over indensogns Betlere, saavel som
over de andre omstrippende Betlere, saavidt mueligt,
eftersom der ere Klagemaal indkommene, at Landet
til dets store Besvær dermed skal være opfyldt, ved
dets Anledning de ogsaa med Flid skal efterforske,
om ikke deris Ladhed mere end Mangel af Arbeid
dertil Aarsag er, og paa hvad Maade de bedst kunde
sættis udi Arbeid, hvorved de kunde fortjene deris
Föde, foruden at besværge Almuen med deris
Betleri. (Lovsamling I, bls. 586-87)“.
Viðhorf yfirvaldanna til flökkufólks í niðurlagi
greinarinnar eru eftirtektarverð og eins spumingin
um hvort leti eða atvinnuleysi ráði þar för. Fyrir-
mælin um manntalstökuna eru annars mjög almenn
og því þurftu Ami og Páll að taka afstöðu til margra
álitamála þegar þeir skipulögðu framkvæmdina og
rituðu fyrirmæli til þeirra sem sjá skyldu um sjálfa
talninguna. Það má því eigna þeim heiðurinn að því
hversu vel tókst til um framkvæmdina og þakka
þeim hversu nákvæmlega fólk var skráð sbr. það sem
segir hér í upphafi.
Skipulag
I október 1702 sendu Ámi og Páll bréf til allra sýslu-
manna þar sem gefin em nákvæm fyrirmæli um töku
manntalsins. Sýslumenn létu fyrirmæli nefndarmanna
ganga áfram til hreppstjóra sem sáu um töku
manntalsins. Á þessum tíma vom hreppamir 163 og
venjulega vom 3-5 hreppstjórar í hverjum hreppi. Rétt
er að vekja athygli á því að það voru hreppstjórar sem
tóku manntalið en ekki prestar eins og mælt var fyrir
um í bréft konungs. Það hefur legið beinast við að nota
hið veraldlega stjómkerfi til verksins.
Það var sem sagt í höndum sýslumanna og hrepp-
stjóra að annast talningu landsmanna. Manntalið
skiptist því eftir sýslum og hreppum innan hverrar
sýslu. Fólk er svo skráð eftir heimilum á bæjum og
hjáleigum innan hvers hrepps. Manntal hvers hrepps
hefst á því að nafn hrepps eða sveitar er skráð. Því
næst er hver bær nefndur og undir nafni hans eru
rituð nöfn alls heimilisfólks. Fyrst er bóndi nefndur,
síðan húsfreyja og þeirra börn. Því næst aðrir full-
orðnir ásamt börnum. Sveitarómagar eru síðast
taldir.
Þeir sem tilfallandi voru til staðar á bæ vegna
heimsóknar eða tímabundinnar vinnu skyldu ekki
skrást í þeim hreppi heldur þar sem þeir áttu heima.
I lok manntalslista hvers hrepps eru svo skráðir
þurfalingar eða ómagar hreppsins þar sem þeir
dvöldu á langaföstunni. Loks skyldi gera sérstaka
skrá yfir alla utansveitarhúsgangsmenn og þeir taldir
þar sem þeir gistu nóttina fyrir páska árið 1703.
Framkvæmd
Manntalið fór fram frá desember 1702 til júní 1703,
en á flestum stöðum í mars og aprfl árið 1703. Sums
staðar virðist sem hreppstjórarnir hafi farið um
hreppinn og skrifað fólkið á hverjum bæ en annars
staðar hafa þeir stefnt mönnum til sín og skráð
heimilisfólk eftir frásögn þeirra. Vegna þess að
manntalið var ekki alls staðar tekið á sama tíma
orsakaði það allmargar tví- eða fleirtalningar, eink-
Hlutfallsleg skipting karla og kvenna eftir heimilisstöðu 1703
Karlar Konur
Heimilisstaða var mikilvægur mælikvarði á stöðu manna í samfélagi 18. aldar.
Allmikill munur var á stöðu kynjanna. Karlar voru mun líklegri en konur til að standa fyrir búi
og hlutfallslega fleiri karlar en konur bjuggu á heimilum foreldra sinna.
Konur voru aftur á móti líklegri en karlar til þess að hafna í stöðu vinnufólks eða ómaga.
http://www.vortex.is/aett
15
aett@vortex.is